Bài giảng Độc học môi trường - Chương 5: Độc học hóa - sinh học - KLN (Tiếp)

L/O/G/O
ĐỘC HỌC MÔI TRƯỜNG
GVGD: TS. TRẦN THỊ THÚY NHÀN
TRƯỜNG ĐẠI HỌC CÔNG NGHIỆP THỰC PHẨM
TP. HỒ CHÍ MINH
KHOA CÔNG NGHỆ SINH HỌC VÀ KỸ THUẬT MÔI TRƯỜNG
www.themegallery.com
ĐỘC HỌC
HÓA HỌC-SINH HỌC-KLN
2
www.themegallery.com
Nội dung
3
Độc chất hóa học
Độc chất sinh học
1
2
Độc chất kim loại nặng3
www.themegallery.com
Độc chất trong thuốc lá
Trong thuốc lá chứa ankaloid bao gồm
nicotine, nicotellin, nicotein,isonicotein,
nicotimin, nicotysin anabasin.
Thuốc lá còn chứa các chất khác như: sáp,
nhựa dầu, acid citric, acid malic, acid oxalic,
pyridin và xyanur.
Ngoài những chất trên còn có CO và một số
chất khác
Nicotine có hàm lượng cao nhất và độc nhất
4
www.themegallery.com
Nội dung
5
Độc chất sinh học2
www.themegallery.com
Độc chất sinh học
Khái niệm
 Khái niệm độc tố: là chất độc do sinh vật tạo
ra, đặc biệt là các vi sinh vật gây bệnh, có
tác dụng kháng viêm bằng cách tạo ra kháng
thể.
 Tùy theo tính chất và nguồn gốc, người ta
phân loại như sau:
 Bactogein: là loại độc tố dạng tinh thể do
một loại vi sinh vật bacillus thuringienes
trong quá trình sống sản sinh ra, có tác dụng
giết sâu hại
 Độc tố nấm (mycotoxin): là chất độc do
nấm tạo ra, thường có trong thực phẩm
6
www.themegallery.com
Độc chất sinh học
Khái niệm
 Tùy theo tính chất và nguồn gốc, người ta
phân loại như sau (tt) :
 Độc tố vi khuẩn (bacterotoxin): là chất độc
dạng protein do vi khuẩn tiết ra để chống lại
các chủng vi khuẩn khác trong quá trình đấu
tranh sinh tồn của chúng.
 Exotoxin: là độc chất do vi sinh vật tiết ra,
thường xuất hiện trong động vật, gây nên
một số bệnh ở người như uốn ván, bạch
hầu và một số hình thức ngộ độc khác.
7
www.themegallery.com
Độc chất sinh học
Khái niệm
 Tùy theo tính chất và nguồn gốc, người ta
phân loại như sau (tt) :
 Ngoại độc tố: là những độc tố (toxinelement)
do sinh vật gây ra,nhìn chung chúng là các độc
tố protein, kém chịu nhiệt (ngoại trừ độc tố ảnh
hưởng đường ruột của vi sinh vật
staphylococcus).
 Nội độc tố: là những độc tố do phần vật liệu
của thành tế bào vi sinh. Độc tố chủ yếu do
lipid gây tổn thương bạch cầu và gây sốt cho
cơ thể. Độc tố trong cơ thể sinh vật hoặc do
sinh vật tiết ra trong quá trình sống thường
được hình thành do nhiều nguyên nhân.
8
www.themegallery.com
Độc chất động vật
Độc tố do động vật tiết ra được chia làm
bốn nhóm độc chính:
độc tố có tính acid cao
 độc tố có tính kiềm
độc tố có hàm lượng vitamin cao
độc tố protein độc
9
www.themegallery.com
Ví dụ điển hình
• Nhựa cóc
• Rắn hổ mang
• Bọ cạp
• Nhện
• Cá nóc, 
10
www.themegallery.com
Nhựa cóc
 Chất độc tập trung nhiều ở hai bên mắt
gồm có: bufogin, bufotagin, bufotoxin,
bufotenin, bufotionin;
 Bufotoxin là một chất dạng tinh thể, không
tan trong nước, este, axeton, ít tan trong
rượu, tan trong pyridin, methyl;
 Thịt cóc không độc thậm chí rất bổ dưỡng
nhưng da cóc và toàn bộ gan, ruột, trứng
đều rất độc, gây ngộ độc cho người ăn;
 Tuyến tiết nhựa độc nằm trong những vết
sần sùi trên da cóc, chủ yếu là bufotoxin có
tác dụng trên tim, làm tim đập chậm lại và
ngưng hẳn;
11
www.themegallery.com
Nhựa cóc
 Nhựa cóc dính vào da gây rộp
da, lở loét;nếu để nhựa cóc
dính vào mắt, mắt sẽ bị sưng
đau và bị tổn thương, gây mù;
 Nguy hiểm hơn là đối với bàn
tay bị xây xát, thương tổn,
nhựa cóc dính vào khiến chất
độc sẽ đi thẳng vào trong
máu, nguy hiểm khó lường và
rất nhanh.
12
www.themegallery.com
Rắn hổ chúa
 Rắn hổ chúa: còn gọi là đại
nhãn xà hay “king cobra”.
 Tên khoa học: ophiophagus
gunther, họ rắn hổ elapidae.
 Đặc điểm: thân lớn, dài trên
4m, lưng có màu vàng lục hay
nâu,đôi khi có màu đen chì
hoặc lưng có ánh bạc. Có khả
năng banh cổ ngẩng cao đầu
tới 1,5m; có khả năng phun
nọc.
13
www.themegallery.com
Rắn hổ chúa
 Phân bố: vùng nhiệt đới
ẩm Việt Nam, Ấn Độ.
 Nơi ở: nơi ẩm ướt quanh
hồ ao, bụi rậm, trong hốc
cây lớn.
 Tập tính: kiếm ăn đêm;
ăn gà, vịt, chuột hay các
loại rắn khác.
 Gây hại: đau, da bị bầm
tím, ngạt thở rồi chết.
Liều gây chết: 12mg nọc
giết chết 1 người 50 -
60 kg.
14
www.themegallery.com
ĐỘC CHẤT THỰC VẬT
Độc tố thực vật chủ yếu có các chất sau:
 Alkaloid: độc tố chứa N, như trong cây thuốc lá, nấm độc
 Glucoside: Sản phẩm kết hợp giữa đường và gốc OH.
Ví dụ như chất ginosit trong cây bạch quả (ginkgo
bibola) và trong hạt hạnh nhân đắng (prunus armeniaca
ansu);
15
www.themegallery.com
ĐỘC CHẤT THỰC VẬT
 Solanine: trong mầm xanh khoai tây, một hợp chất phức
tạp, một loại glyco-alkaloid đắng và độc.
 Protein độc: như rilin trong hạt thầu dầu.
 Crotein trong hạt bã đậu (cron tiglium)
 Các chất độc có thể chỉ phân bố trong một vài bộ phận
hay cả toàn cây; ngay trong một bộ phận lại phân bố
khác nhau, có thể nhiều trong lá hoặc rễ hay cành
16
www.themegallery.com
17
www.themegallery.com
Độc tố của sắn
Độc tính của củ sắn (khoai mì) là do sự hiện
diện một chất đường có cyanide (CN)
(cyanoglucoside) tên là linamarin. Qua quá trình
tiêu hóa, cyanoglucoside thải ra hydrogen
cyanide (HCN) gây ngộ độc.
Dựa vào hàm lượng glucozid ta có:
− Sắn đắng: 6-15mg/100g glucozid
− Sắn thường: 2-3mg/100g glucozid
18
www.themegallery.com
• Glucozid phân bố không đồng đều trong củ
sắn:
− Ở lớp vỏ, lõi và hai đầu củ thường có hàm
lượng cao nhất (15-20mg%)
−Ruột sắn phần ăn được (9mg%)
• Liều ngộ độc ở người lớn là 20 mg/kg, ở trẻ
em liều tử vong là 1mg/kg. Cyanogenic
glucoside cũng gặp trong một số thực vật
khác như măng, hạt một số quả táo, lê,
mận, đào, mơ.
•
19
Độc tố của sắn
www.themegallery.com
Độc tố do nấm
 Độc chất sinh ra từ nấm
là micotoxin có trong
thức ăn của con người
và súc vật;
 Ngoài ra trong nấm còn
chứa: alkaloid, tricotexin,
alkatoxin;
 Ăn phải chỉ một phần của
cây nấm độc cũng có thể
gây tử vong;
 Hơn 100 trường hợp bị
tử vong mỗi năm do ăn
phải nấm độc
20
www.themegallery.com
Độc tố do nấm
Bệnh lý dẫn đến tử vong do nấm độc là thoái
mỡ ở gan, thận, tim và gân.
Triệu chứng ngộ độc: biểu hiện chính của nhiễm
độc là nôn mửa,khó thở và gây vàng da.
21
www.themegallery.com
Độc tố do nấm
Nấm
Amanita
muscaria
 Nấm bắt mồi, tán màu vàng thẫm hoặc đỏ
tươi, ở đỉnh có chấm trắng hay vàng rất đẹp
 Chứa chất muscarin rất độc, liều gây chết
ở người là 50mg, ngộ độc thường xảy ra
vài phút tới vài giờ sau khi ăn
22
www.themegallery.com
Độc tố do nấm
Nấm
Amanita
palloides
 Loại nấm màu nâu đục, rất thường gặp và ngộ
độc xảy ra sau một thời gian 5 - 15giờ bằng các
hội chứng: viêm dạ dày, ruột rất đau đớn
+ mất thể dịch kèm theo các biểu hiện của các
thương tổn nội tạng, gluco huyết giảm thấp.
23
www.themegallery.com
Độc tố do nấm
Nấm
aspergillus
flavus và
parasiticus
 Những nấm độc chứa độc tố gây ung thư
như : ochratoxin hay aflatoxin B1 và M1
 Dạng nấm mốc này phát triển ở nhiệt độ 7,5
– 40oC, khi phát triển 3 ngày chúng có thể
phát tán nhanh độc tố bào tử ở khắp nơi
trong gạo, đậu phộng, bắp, lúa mì, thức ăn
gia súc, thực phẩm...
 Trong váng sợi nấm hoặc ở phía ngoài các
sản phẩm trao đổi chất khác nhau của sợi
nấm, chứa các chất: acid oxilic, acid xitric.
Các chất độc hại đối với các vi sinh vật khác,
các chất kháng sinh...
24
www.themegallery.com
Nấm aspergillus flavus và
parasiticus
25
www.themegallery.com
Zoanthids
• Zoanthids là tên gọi chỉ
những vi sinh vật sống
ở các rạn san hô tổ ong
và đá dưới đáy biển.
• Chúng mang trong mình
chất độc tự nhiên thuộc
loại mạnh nhất thế giới -
Palytoxin.
26
Qua nghiên cứu, một gram chất độc này có thể giết
chết tới hơn 100 triệu con chuột.
www.themegallery.com
• Các Zoanthids có khả năng xâm nhiễm vào các loài
thủy hải sản. Điều đó có nghĩa nếu ăn phải thịt của
loài cá ăn nhiều Zoanthids hoặc vô tình để
Zoanthids xâm nhiễm vào bể cá cảnh, nguy cơ bạn
bị nhiễm phải chất độc Palytoxin là rất lớn.
• Khi vào cơ thể, chất này phát tác rất nhanh, phá vỡ
cơ xương, làm suy thận, trụy tim, cháy da, ngộ
độc... Nếu không được chữa trị kịp thời, hậu quả tất
yếu bạn nhận được là cái chết.
27
Zoanthids
www.themegallery.com
Ứng dụng độc tố
Cây Bã Đậu
 Độc tố chứa trong cây bã đậu (crontontiglium linn), được
trồng làm cây bóng mát trước sân nhà; quả bằng đầu
ngón tay út, tháng 8-9 quả chín, thu lấy hạt.
 Hạt có vị cay, rất độc, đem giã, bọc giấy bản ép rồi rang
vàng hạ thổ gọi là bã đậu sương - là một loại thuốc độc
nhưng với một lượng nhỏ nhất định cũng có tác dụng trừ
hàn tích, phá kết, trừ đàm.
28
www.themegallery.com
29
www.themegallery.com
Ứng dụng độc tố
Cây trúc đào
 Lá và nhựa cây có
chứa glucosite:
oleandrin, nerian,
neriantin, advenerin;
 Liều thấp dùng làm điều
trị chứng tụ nước trong
ngũ tạng làm bụng to,
gây lợi tiểu và có tác
dụng chính là trợ tim.
30
www.themegallery.com
Ứng dụng độc tố
Cây xương rồng
Nhựa cây xương rồng
rất độc, gây bỏng rát
da, được dùng chữa
đau bụng, đau răng và
làm thuốc sát trùng.
31
www.themegallery.com
Ứng dụng độc tố
Nấm cựa gà
Nấm cựa gà, Nấm cựa tím, Nấm khoả mạch -
Claviceps purpurea (Fr.) Tul., thuộc họ Nấm cựa gà
- Clavicepitaceae.
Có độc tố alkaloid thuộc nhóm ergotamine và
ergotosine, ergocornine.
 Dùng liều nhỏ kích thích giao cảm, co mạch, làm
co bóp tử cung.
• Công dụng: Do tác dụng mạnh, nên ở nước ngoài,
nấm cựa gà chỉ được chỉ định dùng theo ý kiến của
thầy thuốc, thường được dùng trong khoa sản.
32
www.themegallery.com
Nấm cựa gà
• Mô tả: Nấm gây bệnh lúa mạch đen; sợi đâm sâu vào bông lúa mạch non, phá
huỷ tế bào của mô cây chủ và phủ ngoài cụm hoa bằng một lớp sợi nấm mềm,
màu trắng như bông. Từ đây tạo nên thể gối, trên đó hình thành cuống cônidi
(bào tử bụi) và hình thành cônidi. Nấm còn tiết ra chất mật để hấp dẫn côn trùng
đến và thông qua sự thăm viếng này, mà bào tử được phát tán đi xa. Tiếp sau đó,
khối sợi nấm tiếp tục phát triển và hình thành nên hạch nấm cứng nom giống cựa
gà dài 1-4cm, hơi hình trụ, màu tím đen, (ít khi xám úa nâu). Chúng có khả năng
chống chịu qua mùa đông ở trong đất. Đầu năm sau, hạch nấm nảy mầm và hình
thành nhiều nang quả đậm màu tím tối, dài 9cm, ngang 3,5cm với cuống dai và
đầu hình cầu.
• Bộ phận dùng: Hạch nấm – Claviceps, có tên là Mạch giác khuẩn.
• Nơi sống và thu hái: Nấm cựa gà có thể gặp trên các vùng cao có trồng lúa
mạch của nước ta. Người ta thu hái khi nấm bắt đầu chín. Phơi khô ở 30-45o.
• Thành phần hoá học: Trong hạch rắn có ergotasine, ergotamine, ergocornine là
những hoạt chất rất mạnh mà với liều lượng thường dùng làm co mạch các cơ
trơn và cơ tử cung. Với liều cao, Nấm cựa gà rất độc, có thể gây nên hoại thư ở
đầu ngón tay chân, cơ cứng mạch, mê sảng.
33