Giáo trình Biện pháp sinh học tròn bảo vệ thực vật - Nguyễn Văn Đĩnh (Phần 2)

1. N. Ramakrishman. The use of Baculoviruses and cytoplasmic viruses for pest 
suppression. In: Microbial control and pest management. TNAU, p. 60-75. 1985. 
32. Shepard B.M., A.T. Barrion, J.A. Litsinger (1987), Friends of the rice farmer: 
Helpful insects, spiders, and pathogens. IRRI, Los Banos, Laguna, Philippines, 
136 pp. 
33. Phạm Thị Thuỳ, Nguyễn Thị Bắc, ðồng Thanh, Trần Thanh Tháp, Hoàng Công 
ðiền, Nguyễn ðậu Toàn (1996), Nghiên cứu công nghệ sản xuất và ứng dụng 
chế phẩm nấm Beauveria và Metarhizium ñể phòng trừ một số sâu hại cây trồng 
(1991-1995). Tuyển tập công trình nghiên cứu BVTV 1990-1995, Viện BVTV, 
Nxb Nông nghiệp, Hà Nội: 189-201. 
34. Tổng trạm BVTV Trung Quốc, 1991 (tiếng Trung Quốc), 244 tr. 
Trường ðại học Nông nghiệp Hà Nội – Giáo trình Biện pháp sinh học trong Bảo vệ thực vật 
170 
TỪ VỰNG 
GLOSSARY 
Biện pháp canh 
tác BVTV 
Là những biện pháp kỹ thuật canh tác tạo ra ñiều kiện sinh thái 
thuận lợi cho sự sinh trưởng và phát triển của cây trồng cũng như 
thiên ñịch và không thuận lợi cho sự phát sinh, phát triển, tích luỹ 
và lây lan của dịch hại 
Biện pháp sinh 
học (biological 
control) 
Là hoạt ñộng của ký sinh, bắt mồi hoặc các loài vi sinh vật trong 
vịêc giữ mật ñộ quâầnthể của 1 loài khác xuống dưới mật ñộ 
thông thường khi thiếu chúng. 
Biện pháp sinh 
học (Natural 
control) 
Là viÖc duy tr× mËt ®é quÇn thÓ cña 1 loµi trong mét thêi gian nhÊt 
®Þnh nhê c¸c yÕu tè sinh häc hoÆc sinh häc m«i tr−êng 
BiÖn ph¸p sinh 
hoc cæ ®iÓn 
(Classical) 
Là nhập nội và thuần hóa 1 loài thiên ñịch ñể khống chế 1 loài 
dịch hại có nguồn gốc tại chỗ hoặc ngoại lai 
BiÖn ph¸p sinh 
häc bảo tồn 
(Conservation) 
Là nghiên cứu tạo ñiều kiện thuận lợi về nơi cư trú, dinh dưỡng 
cho thiên ñịch bản ñịa phát huy tiềm năng sinh học khống chế dịch 
hại. 
BiÖn ph¸p sinh 
häc t¨ng c−êng 
(Augmentation) 
Là nhân nuôi và thả thiên ñịch ñể chúng kìm hãm dịch hại tại chỗ 
hoặc ngoại lai 
Chuyªn tÝnh, 
Host specific 
Lµ ký sinh trong ®iÒu kiÖn tù nhiªn chØ tÊn c«ng trªn 1 loµi ký chñ 
(monophagus), kh¸c víi nhãm ®a n¨ng (generalist) 
DÞch h¹i ngo¹i 
lai (Exotic pest) 
Lµ dÞch h¹i x©m nhËp tõ ngoµi vïng nguyªn s¶n ®Õn 
§éc tÝnh 
(Virulence) 
Lµ kh¶ n¨ng cña c¬ thÓ vi sinh vật x©m chiÕm vµ g©y h¹i m« cña 
c©y chñ 
Ký sinh/ 
Parasite 
Lµ hiÖn t−îng 1 loµi sèng nhê ë bªn trong hay bªn ngoµi vËt chñ, 
g©y h¹i vËt chñ 
Ký sinh/ 
Parasitoid 
Lµ ký sinh giÕt chÕt vËt chñ, trong nhiÒu tr−êng hîp vÉn cã thÓ 
dïng Parasite 
Ký sinh hÑp, 
Stenophagous 
Lµ ký sinh tÊn c«ng trªn nhãm hÑp ký chñ (oligophagous) 
Lây nhiễm sớm 
(inoculative) 
Là việc thả (phóng thích) thiên ñịch sớm ñể chúng phát triển quần 
thể và thế hệ sau có ñủ số lượng kìm hãm thành công dịch hại 
Néi ®éc tè 
Endotoxin 
Lµ chÊt ®éc ®−îc vi sinh vật s¶n sinh trong tÕ bµo nh−ng kh«ng 
tiÕt ra m«i tr−êng 
Ngo¹i ®éc tè 
Exotoxin 
Lµ chÊt ®éc ®−îc vi sinh vật s¶n sinh ®−îc gi¶i phãng vµo m«i 
tr−êngnh−ng kh«ng ¶nh h−ëng ®Õn VSV ®ã 
Nu«i nh©n 
(Rearing) 
Lµ viÖc nh©n nu«i víi sè l−îng lín thiªn ®Þch trong ®iÒu kiÖn 
nh©n t¹o 
Phãng thÝch 
(Release) 
ViÖc th¶ thiªn ®Þch ®−îc nh©n nu«i trªn ®ång ruéng ®Ó phßng trõ 
s©u h¹i 
Phßng trõ VSV 
(Microbial 
control) 
Lµ phßng trõ sinh häc c«n trïng h¹i (hoÆc sinh vËt kh¸c) b»ng 
viÖc sö dông vi sinh vật 
Sinh s¶n/ Con ®ùc ph¸t triÓn tõ trøng kh«ng ®−îc thô tinh, con con c¸i ph¸t 
Trường ðại học Nông nghiệp Hà Nội – Giáo trình Biện pháp sinh học trong Bảo vệ thực vật 
171 
Arhenotoky triÓn tõ trøng ®−îc thô tinh (d¹ng sinh s¶n ®¬n tÝnh ngÉu nhiªn) 
Sinh s¶n/ 
Deuterotoky 
Mét d¹ng cña sinh s¶n Thelyotoky nh−ng cã sinh ra con ®ùc 
Sinh s¶n/ 
Thelyotoky 
Con c¸i l−ìng béi trong ®iÒu kiÖn kh«ng cã ®ùc vÉn s¶n sinh ra 
con c¸i l−ìng béi 
Thuèc trõ s©u 
sinh häc (Bio 
insecticide) 
Sö dông mét loµi sinh vËt ®Ó k×m hxm quÇn thÓ cña loµi s©u h¹i 
Thả tràn ngập 
(inundative) 
Là việc thả với số lượng lớn thiên ñịch ñể chúng (chứ không phải 
thế hệ sau của chúng) kìm hãm quần thể dịch hại 
ñ bÖnh 
(Incubation) 
Lµ thêi gian tõ lóc vi sinh vật vµo c¬ thÓ ®Õn khi xuÊt hiÖn triÖu 
chøng bÖnh 
VËt b¾t måi ¨n 
thÞt 
Lµ thiªn ®Þch sö dông (¨n) nhiÒu vËt chñ trong qu¸ tr×nh sèng 
Trường ðại học Nông nghiệp Hà Nội – Giáo trình Biện pháp sinh học trong Bảo vệ thực vật 
172 
MỤC LỤC 
LỜI NÓI ðẦU ....................................................................................... 1 
Phần A ................................................................................................... 3 
MỞ ðẦU ............................................................................................... 3 
Chương I. ðỊNH NGHĨA VÀ NỘI DUNG .......................................... 4 
1. ðINH NGHĨA ............................................................................... 4 
2. HIỆN TRẠNG VÀ XU THẾ PHÁT TRIỂN ............................... 6 
3. CÁC LOẠI BIỆN PHÁP TRỪ SINH HỌC .............................. 11 
Chương II. LỊCH SỬ BIỆN PHÁP SINH HỌC ............................... 14 
I. NGHIÊN CỨU VỀ BIỆN PHÁP SINH HỌC Ở TRÊN THẾ 
GIỚI ................................................................................................ 14 
1. TRƯỚC THẾ KỶ 18............................................................................... 14 
2. THẾ KỶ 18 .............................................................................................. 14 
3. THẾ KỶ 19 .............................................................................................. 15 
4. THẾ KỶ 20 .............................................................................................. 19 
II. NGHIÊN CỨU VỀ BIỆN PHÁP SINH HỌC Ở VIỆT NAM ...... 23 
1. Khái quát chung về tình hình nghiên cứu biện pháp sinh học ở Việt 
Nam.............................................................................................................. 23 
2. Kết quả chủ yếu trong nghiên cứu phát triển BPSH ở nước ta............. 24 
2.1. Bảo vệ duy trì và phát triển quần thể thiên ñịch có sẵn 
trong tự nhiên.......................................................................... 24 
2.2. Nghiên cứu bổ sung thiên ñịch vào sinh quần cây trồng 
nông lâm nghiệp...................................................................... 26 
a. Nhập nội, thuần hóa thiên ñịch ñể trừ dịch hại ngoại lai................ 26 
b. Di chuyển thiên ñịch trong cùng khu phân bố của loài.................. 27 
c. Nhân thả thiên ñịch ñể trừ dịch hại ............................................... 27 
* Nghiên cứu sinh vật ñối kháng trừ vật gây bệnh cây...................... 30 
* Nghiên cứu vi khuẩn gây bệnh tiêu chảy ñể trừ chuột.................... 30 
* Nghiên cứu vi sinh vật trừ cỏ dại ................................................... 30 
III. CÁC TỔ CHỨC ðẤU TRANH SINH HỌC .............................. 31 
3.1. TỔ CHỨC QUỐC TẾ VỀ ðẤU TRANH SINH HỌC (IOBC)
......................................................................................................... 31 
3.2. CÁC TỔ CHỨC CÓ LIÊN QUAN ðẾN BIỆN PHÁP ðẤU 
TRANH SINH HỌC ....................................................................... 32 
Phần B. CƠ SỞ KHOA HỌC CỦA ðẤU TRANH SINH HỌC ...... 39 
Chương III. CÂN BẰNG SINH HỌC .................................................. 39 
3.1. KHÁI QUÁT VỀ QUẦN XÃ SINH VẬT................................. 39 
3.2. CÂN BẰNG SINH HỌC........................................................... 41 
3.3. CÁC QUÁ TRÌNH ðIỀU CHỈNH TỰ NHIÊN TRONG QUẦN 
XÃ SINH VẬT VÀ PHƯƠNG HƯỚNG SỬ DỤNG ....................... 42 
3.3.1. Yếu tố ñiều chỉnh và yếu tố biến ñổi ................................................. 43 
3.3.2. Các cơ chế ñiều chỉnh số lượng côn trùng ........................................ 43 
3.3.3. Phản ứng chức năng và phản ứng số lượng...................................... 44 
3.3.4. Cơ chế cạnh tranh trong loài............................................................. 47 
4.3.5. Cơ chế thay ñổi (luân phiên) ưu thế.................................................. 47 
Trường ðại học Nông nghiệp Hà Nội – Giáo trình Biện pháp sinh học trong Bảo vệ thực vật 
173 
3.3.6. ða dạng sinh học của các loài sinh vật chân khớp trong các hệ sinh 
thái nông nghiệp .......................................................................................... 49 
Chương IV. MỘT SỐ THÀNH TỰU CỦA BIỆN PHÁP SINH HỌC...... 52 
1. THÀNH TỰU CỦA BIỆN PHÁP SINH HỌC.......................... 52 
2. THÀNH TỰU CỦA BIỆN PHÁP SINH HỌC Ở CHẤU Á...... 54 
3. THÀNH TỰU CỦA BIỆN PHÁP SINH HỌC Ở CHÂU MỸ .. 54 
4. THÀNH TỰU BIỆN PHÁP SINH HỌC TRÒNG PHÒNG 
CHỐNG SINH HỌC CỎ DẠI ........................................................... 55 
5. NHỮNG LOẠI SẢN PHẨM SINH HỌC ðANG SỬ DỤNG 
TRONG BIỆN PHÁP ðẤU TRANH SINH HỌC ........................ 58 
5.1. Nhân nuôi số lượng lớn côn trùng ký sinh, côn trùng và nhện bắt mồi
...................................................................................................................... 58 
5.2. Chế phẩm vi sinh vật (nấm, vi khuẩn, virus) và tuyến trùng ............. 59 
Chương V. CÁC BIỆN PHÁP NÔNG HỌC VÀ BIỆN PHÁP SINH 
HỌC..................................................................................................... 63 
A. BIỆN PHÁP CANH TÁC TRONG BẢO VỆ THỰC VẬT ......... 63 
I. GIỚI THIỆU CHUNG VỀ BIỆN PHÁP CANH TÁC BVTV ............... 63 
II. BIỆN PHÁP CANH TÁC BVTV ðà ðƯỢC ÁP DỤNG ..................... 63 
1. Kỹ thuật làm ñất ................................................................. 63 
2. Luân canh cây trồng ........................................................... 64 
3. Xen canh cây trồng ............................................................. 65 
4. Thời vụ gieo trồng thích hợp .............................................. 66 
5. Mật ñộ gieo trồng hợp lý .................................................... 66 
6. Gieo trồng giống ngắn ngày................................................ 67 
7. Sử dụng phân bón hợp lý.................................................... 67 
8. Tưới tiêu hợp lý................................................................... 68 
9. Trồng cây bẫy...................................................................... 69 
10. Vệ sinh ñồng ruộng ........................................................... 69 
B. SỬ DỤNG GIỐNG CÂY TRỒNG BIẾN ðỔI GEN ................... 70 
I. Khái niệm cây trồng biến ñổi gen (CMO)............................................... 70 
II. Thành tựu chính trong tạo và dùng giống cây trồng biến ñổi gen........ 70 
C. GIỐNG CHỐNG CHỊU ............................................................ 72 
I. KHÁI NIỆM VỀ TÍNH KHÁNG SÂU BỆNH CỦA CÂY TRỒNG...... 72 
II. CƠ CHẾ VÀ CÁC LOẠI TÍNH KHÁNG SÂU BỆNH CỦA CÂY 
TRỒNG ....................................................................................................... 73 
1. Cơ chế kháng sâu hại .......................................................... 73 
2. Cơ chế kháng các bệnh hại ................................................. 74 
3. Các loại tính kháng sâu bệnh của cây trồng ...................... 75 
III. SỰ SỤP ðỔ TÍNH KHÁNG SÂU BỆNH CỦA CÂY TRỒNG .......... 76 
IV. CHIẾN LƯỢC SỬ DỤNG GIỐNG KHÁNG SÂU BỆNH.................. 77 
V. SỬ DỤNG GIỐNG KHÁNG SÂU BỆNH Ở VIỆT NAM..................... 77 
D. NGHIÊN CỨU ỨNG DỤNG CHẤT CÓ HOẠT TÍNH SINH HỌC 
CAO (CHẤT ðIỀU HOÀ SINH TRƯỞNG, CHẤT DẪN DỤ SINH 
HỌC, VÀ CÁC CHẤT KHÁC).................................................... 77 
I. Nghiên cứu chất dẫn dụ giới tính côn trùng ........................................... 77 
Trường ðại học Nông nghiệp Hà Nội – Giáo trình Biện pháp sinh học trong Bảo vệ thực vật 
174 
1. Giới thiệu chung về chất dẫn dụ giới tính.......................... 77 
2. ðặc trưng của chất dẫn dụ giới tính của côn trùng .......... 79 
3. Phương pháp sử dụng chất dẫn dụ giới tính ..................... 79 
II. Nghiên cứu ứng dụng chất ñiều hoà sinh trưởng côn trùng ................. 80 
1. Giới thiệu về chất ñiều hoà sinh trưởng côn trùng ........... 80 
2. Nguyên lý tác ñộng của các chất tương tự hoócmôn côn 
trùng ........................................................................................ 82 
3. Kết quả ứng dụng ............................................................... 82 
Phần C. KẺ THÙ TỰ NHIÊN CỦA DỊCH HẠI: VAI TRÒ VÀ ðẶC 
ðIỂM ỨNG DỤNG ............................................................................ 86 
Chương VI. CÁC TÁC NHÂN GÂY BỆNH CÔN TRÙNG .................86 
I. NHÓM VIRÚT CÔN TRÙNG.......................................................... 87 
1. Khái quát chung về virút côn trùng........................................... 87 
2. Danh lục virút côn trùng ñược sử dụng .................................... 88 
3. Vai trò của virút côn trùng ............................................................ 89 
4. ðặc ñiểm ứng dụng ..................................................................... 89 
IV/ VI KHUẨN VÀ NẤM ðỐI KHÁNG ........................................ 101 
1. Nhóm vi khuẩn.............................................................................. 101 
1.1. Danh lục vi khuẩn sử dụng.................................................... 101 
1.2. Vai trò của vi khuẩn ñối kháng............................................. 102 
1.3. ðặc ñiểm ứng dụng ................................................................ 102 
2. Nhóm nấm..................................................................................... 104 
2.1. Danh lục nấm sử dụng........................................................... 104 
2.2. Vai trò của nấm ñối kháng .................................................... 104 
2.3.ðặc ñiểm ứng dụng ................................................................. 104 
V/ NHÓM TUYẾN TRÙNG.............................................................. 115 
1. Vai trò của tuyến trùng trong ñấu tranh sinh học .................. 115 
2. Tuyến trùng kí sinh côn trùng-Entomopathogenic Nematodes
....................................................................................................... 115 
3. Biện pháp sinh học ñối với tuyến trùng thực vật .................... 118 
3.1. Nấm-trong biện pháp sinh học trừ tuyến trùng:............ 118 
3.3. ðộng vật kí sinh tuyến trùng........................................... 123 
3.4. Tảo kí sinh tuyến trùng ................................................... 123 
3.6. Nhện nhỏ ăn tuyến trùng................................................. 123 
3.7. Côn trùng ăn tuyến trùng................................................ 123 
3.8. Virus với tuyến trùng: ..................................................... 124 
Chương VII. NHÓM CÔN TRÙNG ................................................... 125 
1. Khái quát chung về côn trùng ký sinh và côn trùng bắt mồi........ 125 
2. Danh lục côn trùng ký sinh ñược sử dụng............................... 127 
3. Danh lục côn trùng bắt mồi ñược sử dụng................................... 128 
4. Vai trò của côn trùng ký sinh và côn trùng bắt mồi ............... 130 
5. ðặc ñiểm ứng dụng ................................................................... 132 
Phần D. NHÂN NUÔI VÀ SỬ DỤNG KẺ THÙ TỰ NHIÊN......... 136 
Trường ðại học Nông nghiệp Hà Nội – Giáo trình Biện pháp sinh học trong Bảo vệ thực vật 
175 
Chương VIII. NHÂN NUÔI VÀ SỬ DỤNG KẺ THÙ TỰ NHIÊN .. 136 
1. VÌ SAO PHẢI TIẾN HÀNH NHÂN NUÔI THIÊN ðỊCH NÓI 
CHUNG VÀ CÔN TRÙNG CÓ ÍCH NÓI RIÊNG .................... 136 
2. ðẶC TÍNH CẦN THIẾT CỦA KẺ THÙ TỰ NHIÊN (THIÊN 
ðỊCH) ............................................................................................ 136 
3. SỰ THÍCH NGHI CỦA KTTN VÀ NHỮNG YẾU TỐ GIỚI 
HẠN THÀNH CÔNG BIỆN PHÁP SINH HỌC SỬ DỤNG KTTN
....................................................................................................... 137 
4. BẢO VỆ VÀ NHÂN THẢ KTTN ............................................ 138 
5. ðIỀU KIỆN CẦN THIẾT VÀ QUY TRÌNH NHÂN NUÔI 
KTTN ............................................................................................ 142 
5.1. KTTN là các loài virus ....................................................................... 142 
5.2. KTTN là vi khuẩn............................................................................... 144 
5.3. KTTN là nấm...................................................................................... 146 
5.4. KTTN là tuyến trùng ký sinh sâu hại ................................................ 148 
5.5. KTTN là ong ký sinh .......................................................................... 148 
5.6. KTTN là bọ xít bắt mồi ...................................................................... 150 
5.6. KTTN là nhện nhỏ bắt mồi ................................................................ 151 
6. Nhân nuôi, cất trữ, vận chuyển và phóng thích thiên ñịch...... 153 
Nhân nuôi hàng loạt .................................................................................. 153 
Bảo quản thiên ñịch................................................................................... 154 
Thu gom và vận chuyển thiên ñịch........................................................... 154 
Phóng thích thiên ñịch .............................................................................. 154 
Một số ñiểm cần quan tâm khi sử dụng thiên ñịch .................................. 156 
Chương IX. BIỆN PHÁP SINH HỌC SÂU HẠI LÚA ....................... 159 
I. NGHIÊN CỨU BIỆN PHÁP SINH HỌC SÂU HẠI LÚA Ở NƯỚC 
NGOÀI........................................................................................... 159 
1.1. Nghiên cứu thành phần, vai trò của thiên ñịch trên ñồng lúa .......... 159 
1.1.1. Số lượng loài thiên ñịch ñã phát hiện ñược trên lúa ... 159 
1.1.2. Vai trò của thiên ñịch trong hạn chế số lượng sâu chính 
hại lúa .................................................................................... 159 
1.2. Nghiên cứu Sử dụng thiên ñịch ñể trừ sâu hại lúa ở nước ngoài...... 161 
1.2.1. Thả bổ sung thiên ñịch vào sinh quần cây lúa ............... 161 
1.2.2. Bảo vệ phát triển lợi dụng thiên ñịch trong tự nhiên ..... 161 
II. NGHIÊN CỨU BIỆN PHÁP SINH HỌC SÂU HẠI LÚA Ở TRONG 
NƯỚC ............................................................................................ 162 
2.1. Nghiên cứu thành phần, vai trò của thiên ñịch trên ñồng lúa ở Việt 
Nam............................................................................................................ 162 
2.1.1. Số lượng loài thiên ñịch ñã phát hiện ñược trên lúa...... 162 
2.1.2. Vai trò của thiên ñịch trong hạn chế số lượng sâu chính 
hại lúa .................................................................................... 162 
2.2. Nghiên cứu sử dụng thiên ñịch trong phòng chống sâu hại lúa........ 164 
2.2.1. Hướng nhân thả thiên ñịch bổ sung vào sinh quần ñồng 
lúa .......................................................................................... 164 
Trường ðại học Nông nghiệp Hà Nội – Giáo trình Biện pháp sinh học trong Bảo vệ thực vật 
176 
2.2.2. Hướng lợi dụng thiên ñịch tự nhiên ñể phòng chống sâu 
hại lúa .................................................................................... 166 
TỪ VỰNG ............................................................................... 170 
Trường ðại học Nông nghiệp Hà Nội – Giáo trình Biện pháp sinh học trong Bảo vệ thực vật 
177 
PHỤ LỤC 
MỘT SỐ HÌNH ẢNH VỀ CÁC LOÀI KẺ THÙ TỰ NHIÊN 
Bọ hà bị nấm B. Bassiana ký sinh Bọ hà bị nấm M. Anisopliae ký sinh 
Nhân sinh khối nấm B.b thủ công Nhân sinh khối nấm M.a. thủ công 
Thu trứng ngài gạo chuẩn bị cho ong kí sinh Thí nghiệm nuôi bọ ñuôi kìm 
Collembola 
Trường ðại học Nông nghiệp Hà Nội – Giáo trình Biện pháp sinh học trong Bảo vệ thực vật 
178 
Lọ ñựng kẻ thù tự nhiên Tranh về các loài thiên ñịch ở Thái Lan