Nguyễn Trãi cứu nước, cứu dân bằng con đường nhân bản của dân tộc

cũ. Ông khuyên nhà vua lấy nhân 
nghĩa làm gốc trị dân. Đồng thời ông hăng hái đề nghị cải tổ xã hội, xây dựng 
nền giáo dục quốc âm và soạn thảo văn hiến dân tộc. Chẳng bao lâu bọn quần 
thần tham ô nhũng lạm lại tìm cách ngăn cản phá hoại, quốc sách của ông 
không thực hiện được, ông chán nản xin về ẩn ở Côn Sơn. 
Năm 1442 vua Lê Thái Tông trên đường tuần du, ghé thăm Nguyễn Trãi ở Côn 
Sơn, Nguyễn Trãi thẳng thắn tâu trình vua việc dân việc nước. Khi nhà vua rời 
Côn Sơn, Nguyễn Trãi bận đi kinh lý Bắc Đạo, chỉ có Nguyễn Thị Lộ, người 
thiếp của Nguyễn Trãi, đi hộ giá nhà vua cùng đoàn tùy tùng. Đến Lệ Chi Viên 
(trại trồng vải) nhà vua ngã bệnh băng hà. Nguyễn Thị Lộ bị vu oan giết vua và 
Nguyễn Trãi bị chu di tam 
tộc. 
Qua thân thế, sự nghiệp và các tác phẩm còn sót lại của Nguyễn Trãi, chúng tôi 
xin chia cuộc đời ông thành ba giai đoạn: 
Giai đoạn ý thức tinh thần dân tộc trong thời niên thiếu: Trong thời niên thiếu, 
mẹ mất sớm, Nguyễn Trãi có lúc ở với cha, có lúc ở với ông ngoa.i. Chính qua 
sự dạy dỗ của cha và ông ngoại, Nguyễn Trãi đã hấp thụ tất cả nét tinh hoa của 
nền văn hóa Lý, Trần. Đặc biệt nền giáo dục đã qua sự đãi lọc và dung hóa tinh 
hoa của Nho, Phật, Lão thành một tư tưởng độc đáo dưới hai triều đại này. Ông 
đã được hun đúc và trưởng thành trong tư tưởng ưu việt đó và sau này chính 
ông đã hành xử một cách sáng tạo để giúp dân giúp nước. Chúng ta thấy rõ lối 
cư xử này của ông khi ông cùng cha ra giúp nhà Hồ xây dựng nền quốc học mà 
không phân biệt mình là thân nhân dòng họ Trần và sau đó ông đã cùng Trần 
Nguyên Hãn lặn lội vô Lam Sơn giúp Lê Lợi khởi nghĩa chống quân Minh. 
Nhiều người khi nhận định về Nguyễn Trãi cho ông là một nhà Nho lỗi lạc và 
gán ép cho ông là tác giả của "Gia Huấn Ca", cũng như một số vị cho ông là 
một thiền sư hay một đạo sĩ của Lão giáo. Nhưng thật ra ở ông chúng ta đã 
thấy, qua các tác phẩm, qua cuộc đời ông, ông hành xử một cách uyển chuyển, 
theo từng giai đoạn chứ không cố chấp hay gò bó theo một khuôn mẫu nào. Tư 
tưởng này không phải 
được hình thành trong một thời gian ngắn mà phải qua một quá trình thử thách 
và chuyển hóa tâm thức của người Việt. Chúng ta tự hỏi tại sao dân tộc ta lại có 
cơ may để có thể dung hóa các tư tưởng lớn thành một tinh anh của dân tộc? 
Nhìn qua lịch sử, qua các huyền thoại, ca dao, tục ngữ, chúng ta thấy văn hóa 
Việt là một nền văn hóa mở rộng, không khép, không giáo điều, dựa vào hai 
yếu tố căn bản dó 
là tinh thần NHÂN CHỦ và NHÂN BẢN. Nhờ quá trình định cư, định canh 
sớm của nghề trồng lúa nước, tổ tiên chúng ta sớm hình thành xóm làng dưới 
thời vua Hùng, quây quần thương yêu đùm bọc nhau trong một đại gia đình gọi 
nhau bằng cô dì, chú bác, cậu mơ.... Huyền thoại Lạc Long Quân-Âu Cơ 
lấy nhau sinh ra một bọc trứng trăm con đã nói lên tất cả nền văn hóa ưu việt 
đó. Đó là tinh thần bình đẳng, thương yêu, không phân biệt hay kỳ thị chủng 
tộc. Một bằng chứng khác là Lục Tổ Thiền Huệ Năng, một người Việt đất Lĩnh 
Nam thất học đã thẳng thắn trả lời sự khinh miệt của học giả miền Bắc bằng 
câu: Bắc Nam tuy có khác, song nhân tính Bắc Nam đâu có khác (*). 
Theo các công trình khảo cứu, người Việt là một chủng tộc mang trong người 
dòng máu di dân. Tổ tiên chúng ta sống rải rác khắp miền Hoa Nam từ miền 
Động Đình Hồ, phía nam sông Dương Tử vốn mang tính tự do phóng khoáng, 
không chịu sự hà khắc của những kẻ du mục hung hãn nên đã dần dà xuôi nam 
tìm nơi nắng ấm và dễ dàng cho việc canh tác. Khi xuôi nam, nhờ đặc tính nhu 
thuần và chăm lo ruộng đồng, tổ tiên chúng ta đã tiếp xúc và chung sống với 
dân bản địa một cách hài hòa. Sách Trung Dung Mạnh Tử có viết: "Khoan nhu 
dĩ giáo, bất báo vô đạo, nam phương chi cường dã, quân tử cư chi. Nhẫn 
kim cách, tử chi bất yếm, bắc phương chi cường dã nhi cường dã cư chi" 
("Khoan nhu mà dậy, tha thứ kẻ vô đạo, đó là cái cường của người phương 
nam, người quân tử theo đó. Nằm trên áo giáp binh khí, chết mà không sợ, đó 
là cái cường của người phương bắc, người anh hùng theo đó "). 
Trong ca dao dân tộc ta có câu "bầu ơi thương lấy bí cùng, tuy rằng khác giống 
nhưng chung một giàn" đã nói lên tinh thần nhu thuận và bao dung của người 
Việt. Người Việt vốn có đầu óc sáng tạo, tính tình hài hòa, cho nên mỗi khi 
định cư trên vùng đất mới hay khi tiếp xúc với các nền văn hóa khác đều là 
những cơ hội cho họ làm một cuộc dung hóa, cuộc dung hóa sau tốt đẹp hơn 
cuộc dung hóa trước. Nhưng cuộc dung hóa đáng kể nhất là cuộc dung hóa của 
thiền sư Vạn Hạnh trước sự giao lưu của các nền văn hóa Ấn-Hoa. Vạn Hạnh 
đã không cố chấp trong chiếc áo tu hành, và gạt đi ấn tượng dị giáo với các tôn 
giáo khác, ông dày công dung hóa các tôn giáo Nho-Thích-Lão thành một tư 
tưởng đặc thù 
của dân tộc làm nền tảng văn minh của hai triều đại Lý-Trần. Người ta thường 
nhắc đến câu "Vạn Hạnh dung tam tế " mỗi khi nhớ đến công lao của ông. 
Với truyền thống nhân bản, nhân chủ trong giòng máu, với cơ duyên đặc biệt 
hiện nay của người Việt, chúng ta tin tưởng rằng thế hệ tương lai của chúng ta 
sẽ thai nghén một cuộc dung hóa mới vĩ đại hơn không những lợi ích cho dân 
tộc mà còn mang lại một nền hòa bình đích thực cho nhân loa.i. 
Giai đoạn hai: Nguyễn Trãi mang tinh thần dung hóa áp dụng vào cuộc đấu 
tranh kháng Minh và xây dựng đất nước. 
Trước khi tìm đến Lê Lợi, Nguyễn Trãi đã chịu bao gian nguy, bao sự khổ nhục 
suốt mười năm đằng đẳng đi khắp nơi tìm hiểu tình hình địch, phân tích tâm lý 
từng tên quan Minh cai trị, tìm hiểu từng nhóm kháng chiến, cơ sở cũng như 
các cấp lãnh đạo kháng Minh để biết rõ ưu và khuyết điểm của ta và đi.ch. Cuối 
cùng ông đúc kết nên tập "Bình Ngô Sách" và trao cho Lê Lợi, người mà ông 
tin tưởng có thể 
thực hiện được. Ông đã phân tích đặc tính các cuộc xâm lăng của phương Bắc 
vào nước ta và nhận thấy rằng cuộc xâm lăng lần này của quân Minh mưu mô 
hơn, tàn độc hơn vì chính họ đã có kinh nghiệm kháng chiến chống Nguyên 
Mông và kinh nghiệm cai trị sau một thời gian dài bị đô hô.. Họ đã khôn ngoan 
dùng chính sách mị dân và đào tạo người địa phương làm tay sai với chiêu bài 
"phù Trần- diệt Hồ". Miệng họ nói khai hóa dân ta mà thực chất là thủ tiêu văn 
hóa Việt và biến nước ta dần dà thành quận huyện của ho.. Nhưng bọn quan 
quân cai trị tham lam vơ vét, hống hách cộng thêm sự những lạm của bọn bán 
nước cầu vinh đã không che đậy được bề mặt giả nhân giả nghĩa của ho.. Nhờ 
tính kiên nhẫn, nhu thuận, người Việt cắn răng chịu đựng nhưng trong xóm 
làng ngầm dạy nhau giữ nếp sống tổ tiên và nung đúc ý chí quật cường. Dưới 
một hoàn cảnh đặc biệt như vậy, Nguyễn Trãi đã đề ra chính sách vừa tâm lý 
vừa quân sự, khi cương khi nhu, tùy nơi tùy lúc. Nguyễn Trãi luôn luôn hành 
động sáng tạo để đưa nghĩa quân từ thế yếu thành thế mạnh, từ hoàn cảnh hiểm 
nghèo ra thế xung kích đi.ch. Ông đã xử dụng ngòi bút linh hoạt, lời nói khôn 
khéo để hòa hoãn với địch hay kêu gọi địch đầu hàng để không tổn hại đến lực 
lượng ta. Bí quyết của Nguyễn Trãi không phải chỉ chiến thắng địch trên chiến 
trường mà biết xử dụng một cách quyền biến bằng tư tưởng sinh động của dân 
tộc, Nguyễn Trãi đã 
nhìn sâu vào lòng mình để hòa mình vào cảnh ngộ của địch. Địch với ta là một, 
cũng là con người. Bắc Nam tuy có khác nhưng nhân tính đâu có khác. Chỉ vì 
lòng tham lam của một thiểu số cầm quyền đã đưa đẩy họ vào nơi thù hận chém 
giết. 
"Giữ ý kiến một người gieo họa cho bao nhiêu kẻ khác tham công danh một 
lúc, để cười cho tất cả thế gian" (Bình Ngô Đại Cáo) 
Với tấm lòng nhân từ, đại nghĩa, vua Trần Nhân Tôn đã không cho phép quân 
mình truy kích địch khi địch bỏ chạy, và đối xử tử tế với tù binh địch, tiếp tế 
cho họ lương thực, phương tiện để họ về nước dầu địch có hành động dã man, 
giết người cướp của. Dân tộc ta luôn luôn tỏ lượng bao dung nhân ái mà tha 
chết cho ho.. Cũng với tấm lòng đại nghĩa đó, trong Bình Ngô Đại Cáo, 
Nguyễn Trãi đã viết: 
"Thần vũ chẳng giết hại, thể lòng trời ta mở đức hiếu 
sinh 
Vương Thông, Mã Anh phát cho vài nghìn cỗ ngựa, về đến nước mà vẫn tim 
đập, chân run! Họ đã tham sống sợ chết, mà hòa hiếu thật lòng Ta lấy toàn quân 
là hơn, để nhân dân nghỉ sức" 
Nhờ hun đúc trong một nền văn hóa như vậy, người Việt hình như đã cảm nhận 
sâu sắc trước những nỗi đau khổ của kẻ khác. Chúng ta ít thấy dân tộc nào 
thương kẻ thù sa cơ như chính thương mình vâ.y. Bài thơ của Trạng Nguyên Lý 
Tải Đạo nói lên tình thương đối với kẻ thù bị bắt: 
"Chích máu thành thư muốn gởi lời 
Lẽ bay nhạn buốt ải mây khơi 
Đêm nay mấy kẻ nhìn trăng nhỉ 
Đôi ngã lòng chung một vời vợi" 
("Khóa huyết thư thành dục ký âm 
Cô phi hàn nhạn tái vân thâm 
Kỷ gia sầu đối kim tiêu nguyệt 
Lưỡng xứ mang nhiên nhất chủng tâm") 
Cũng tấm lòng đại nghĩa đó mà Nguyễn Trãi đã cảm hóa được tướng Thái Phúc 
từ kẻ thù thành bạn, Thái Phúc đã giúp nghĩa quân kêu gọi quân Minh ra đầu 
hàng và cả tổng binh Vương Thông trước khi kéo bại quân về nước đã qua dinh 
Lê Lợi, Nguyễn Trãi tâm sự suốt đêm cho đến sáng. 
Khi chiến tranh chấm dứt, hòa bình ló dạng trên quê hương, Nguyễn Trãi hăm 
hở lo mở trường thi tuyển chọn nhân tài, kiến thiết lại đất nước sau những năm 
bị chiến tranh tàn phá. Ông nhấn mạnh giai đoạn võ lực đã hết, tương lai phải 
trông cậy vào văn trị "yêu trọng người dân là của cải", vào xây dựng một xã hội 
công bằng, bác ái, nhân nghĩa hơn là dùng pháp tri.. Ông đã khuyên vua "xin bệ 
hạ yêu nước yêu dân để cho các nơi làng mạc không có tiếng oán hận than sầu, 
đó là không mất cái gốc của nhạc vậy". 
Lý tưởng của Nguyễn Trãi là muốn xây dựng một nền thịnh trị Nghiêu Thuấn 
lâu dài, nước có văn hiến, vua dân hòa mục 
"Vua Nghiêu Thuấn, dân Nghiêu Thuấn 
Dường ấy ta đà phỉ thửa nguyền" 
(Quốc Âm Thi Tập, Tự Thán) 
Suốt đời Nguyễn Trãi làm việc với tinh thần không mệt mỏi, tận tụy trách 
nhiệm với dân với nước 
"Còn có một lòng âu việc nước Đêm đêm thức nhẫn nẻo sơ chung" 
Ông quan niệm người anh hùng cao cả trong thời bình không như người anh 
hùng trên lưng ngựa dưới lằn tên mũi đạn: 
"Trừ độc trừ tham, trừ bạo ngược 
Có nhân có trí mới anh hùng" 
(Quốc Âm Thi Tập, Báo Kính Cảnh Giới) 
Chí nguyện ông muốn rải hết tấm lòng của mình đến tận người dân đang đau 
khổ khắp bốn biển 
"Nguyện bả lan thang phân tứ hải 
Tùng kim tảo tước cựu ô dân" 
(Đoan Ngọ Nhật) 
(Nguyện đem nồi nước hoa lan gội hết cho trần gian được sạch làu) 
Ông hòa đồng với mọi người, ông không còn phân biệt khách thể hay chủ thể 
nữa. Ông cởi bỏ tất cả để hòa tan vào sâu thẳm niềm đau của thế nhân. Tâm 
hồn của ông không chỉ là một tâm hồn vị tha mà còn là tâm hồn của một người 
đắc được yếu tính vô vi của Lão, tính vô tướng, vô tác của Phật. Qua cuộc đời 
và các tác phẩm của ông chúng ta thấy ông hành xử uyên thâm tam giáo. Càng 
về già ông càng ngán ngẩm với lối xử thế "cực quanh co" với "cửa quyền hiểm 
hóc": 
"Ta dư cửu bị nho quan ngộ 
Bản thị canh nhàn điếu tịch nhàn" 
(Thương ta bị cái mũ nhà nho làm ta lầm lẫn từ lâu Ta vốn người cày trong 
chốn nhàn nhã, câu nơi vắng vẻ) Ông coi công danh phú quý như nước chảy 
qua cầu, như chất bẩn đục làm ông buồn nôn, như trâu suyển khi thấy trăng lên 
"Tục cảnh kinh tâm suyển nguyệt ngưu" dầu tình ý ông lúc nào cũng gắn bó với 
dân với nước. Điều này làm ông băn khoăn giữa hai đường xuất xử 
"Lấy đâu xuất xử lọn hai bề 
Được thú làm quan, mất thú quê" 
(Quốc Âm Thi Tập, bài 109) 
Giai đoạn về ẩn Côn Sơn: 
Dường như tự thâm tâm ông luôn luôn nghe tiếng réo gọi quay về nơi chốn tĩnh 
mịch có non xanh, nước biếc, chim kêu vượn hú 
"Vấn quân hồ bất quy khứ lai ? 
Bán sinh trần thố trường dao ốc" 
(Hỡi ai nào chẳng sớm quay về 
Nửa đường vùi mãi trong lầm đục) 
Lòng ông nao nao muốn trở về nhà xưa cảnh cũ nơi một thời ông sống với ông 
ngoại Trần Nguyên Đán ở Côn Sơn 
"Côn Sơn có suối nước trong 
Ta nghe suối chảy như cung đàn cầm 
Côn Sơn có đá tần vần 
Mưa tuôn đá sạch ta nằm ta chơi 
Côn Sơn thông tốt ngất trời 
Ngả nghiêng dưới bóng ta thời tự do 
Côn Sơn trúc mọc đầy gò 
Lá xanh bóng rợp tha hồ tiêu dao" 
(Côn Sơn Ca - Bản dịch của Nguyễn Trọng Thuật) 
Ông vui với cảnh thanh nhàn không vướng chút bụi trần ai 
"Hà thời kết ốc vân phong hạ ? 
Cấp giản phanh trà, chẩm thạch miên ?" 
(Ức Trai Thi Tập) 
(Bao giờ nhà dựng dưới núi mây Múc nước suối pha trà và gối đá ngủ) và ông 
vui với cảnh đạm bạc 
"ngày tháng kê khoai những sẵn hàng 
tường đào ngõ mận ngại thung thăng" 
(Quốc Âm Thi Tập, bài 23) 
Ông chẳng ngại ngùng 
"Một cày một cuốc thú nhà quê 
Áng cúc lan chen vãi đậu kê" 
(Quốc Âm Thi Tập, bài 48) 
Đôi khi để được những miếng ăn rau cải hằng ngày, ông gởi nhờ 
"Ao quan thả gởi hai bè muống 
Đất bụt ương nhờ một luống mùng" 
(Quốc Âm Thi Tập, bài 68) 
(mùng = rau dọc mùng để nấu canh chua) 
Những món ăn hương quê đã giúp cho ông có kinh nghiệm canh tác: 
"Nước dưỡng cho thanh trì thưởng nguyệt 
Đất cày ngõ ải, lãnh ương hoa" 
(ngõ, lãnh là hai tiếng xưa miền Trung. Ngõ = hầu cho, lãnh = luống, ải = cuốc 
đất cho tơi ra) 
Nhà ở, áo quần giản dị đạm bạc: 
"Chốn ở trên gian lều lá " 
"Mùa qua chằm bức áo sen" 
"Hài cỏ đẹp chân đi đủng đỉnh" 
(Quốc Âm Thi Tập, bài 124) 
Vậy mà lúc nào ông cũng cảm thấy sung túc giàu có 
"Kho thu phong nguyệt đầy qua nóc 
Thuyền chở yên hà nặng vạy thêm" 
(Quốc Âm Thi Tập, bài 69) 
Ông còn hóm hỉnh để lại cho con cháu mai sau 
"Thong thả lại toan nào của tích: 
Bạc mai, vàng cúc để cho con" 
(Quốc Âm Thi Tập, bài 49) 
Bạn bè vui công danh nơi cao sang quyền quý, còn ông thì bạn tri âm với 
"Án sách, cây đèn hai bạn cũ 
Song mai yên trúc một lòng thanh" 
(Quốc Âm Thi Tập) 
Trong cuộc sống quy ẩn ông thoải mái, tiêu dao với cảnh đẹp thiên nhiên, khi 
xem hoa nở, khi chờ trăng lên, thiên nhiên quấn quýt với ông trong từng bước 
chân, từng hơi thở như người bạn đường quen thuộc 
"Quét trúc bước qua làn suối 
Thưởng mai về đạp bóng trăng" 
(Ngôn Chí, bài 15) 
"Say minh nguyệt chè ba chén 
Dịch thanh phong lều một gian" 
Thiên nhiên là nguồn sống của ông với cái bao la bất tận, hồn nhiên tự tại 
"Đạp áng mây, ôm bó củi 
Ngồi bên suối gác cần câu 
Giang sơn mặt thấy nên quen thuộc 
Danh lợi lòng nào ước chác cầu" 
hay trong bài "Túc sự ở Ức Trai Thi Tập" ông đã tán thán sự thảnh thơi buông 
chèo theo sóng nước 
"Thương ba giang thượng nhàn thùy điếu 
Lục thụ âm trung tính khán thư 
Vũ quá tình lam khuy hộ dũ, 
Phong lai tuyết lãng vũ đình trừ" 
(Thuyền câu sóng nước buông chèo 
Bóng cây đọc sách những chiều thảnh thơi 
Mưa trong cửa sổ tạnh rồi 
Ngoài sân gió thổi, tuyết rơi đầy thềm) 
Nguyễn Trãi bốn trăm năm về trước và Nguyễn Công Trứ bốn trăm năm sau đó 
có khác chi đâu. Nguyễn Trãi và hậu sinh của ông đã sống nếp sống quen thuộc 
của người Việt, dầu thời thế, hoàn cảnh có khác. Nguyễn Trãi trải qua tuổi 
thanh niên trong cảnh ngoại xâm, nước mất nhà tan, bương chải tìm con đường 
cứu nước cứu dân. Nguyễn Công Trứ trải qua tuổi ấu thơ trong loạn lạc nội 
tranh. Nhưng cả hai đều nhìn con đường đi lên bằng học vấn, rồi đem học vấn 
đấu tranh cho đời, và cuối cùng trở về nơi thôn dã vui với thiên nhiên, an bần 
lạc đa.o. Nguyễn Trãi giang tay góp phần dựng lên một triều đại rồi chính ngay 
triều đại đó nhận chìm ông xuống tận bùn đen. Ba họ nhà ông bị chết thê thảm 
dưới bàn tay của những kẻ gian tham bạo ngược, đại diện cho tinh thần Tống 
Nho rỗng nát du nhập ngoại lai (Quân xử thần tử, thần bất tử bất trung) và vì 
những tranh giành quyền lợi cung đình. 
Cả Nguyễn Trãi và Nguyễn Công Trứ dầu cách nhau đến bốn trăm năm lịch sử 
đều biểu tượng cho cốt cách đạo sống Việt. Đạo sống đó được lưu truyền từ đời 
này sang đời nọ bàng bạc qua các huyền thoại, ca dao và tục ngữ của người 
Việt. Đạo sống đó được biểu hiện qua người nông dân chất phác là đạo làm 
người, đạo vợ chồng, đạo thờ kính cha mẹ, thương anh chị em trong nhà, láng 
giềng chòm 
xóm: 
"Thường thường phải đạo thì thôi 
Đừng săn mà đứt, đừng lơi mà chùng" 
hay biểu lộ qua cuộc sống 
"Ở sao cho vẹn cho toàn 
Giao nhau chớ phụ, nghĩa vàng chớ vong" 
họ quan niệm rằng 
"Người còn thì của cũng còn 
Miễn là nhân nghĩa vuông tròn thì thôi" 
hay "Nghèo nhân nghèo nghĩa thì lo 
Nghèo tiền nghèo bạc chớ cho là nghèo" 
Cho nên cuộc sống họ 
"Tri túc tiện túc đãi túc hà thời túc" 
(Nguyễn Công Trứ) 
Đạo Việt phổ vào cuộc sống mà không công thức, không giáo điều, không biên 
cương, cho nên đạo sống Việt không săn (căng), không chùng, không thêm, 
không bớt, thư thái, tự nhiên, gồm thâu tất cả mà cũng mở rộng ra khắp tất cả. 
Nhờ ưu điểm đó nên suốt ngàn năm đô hộ Tàu, trăm năm đô hộ Tây, bản sắc 
dân tộc Việt không mất đi. Nhờ áp dụng những nét tinh hoa đó Nguyễn Trãi đã 
đem lại những lợi ích 
thiết thực cho dân tộc. Nhưng tiếc thay, từ khi lên ngôi vua, Lê Lợi đã manh 
nha dùng chính sách nô dịch Tống Nho trong việc trị dân và thi cử để củng cố 
vương quyền. Cái chết của Nguyễn Trãi là cái tang chung cho đất nước và đánh 
dấu sự cáo chung của nền văn hóa Việt trong nếp sinh hoạt và tư duy của giới 
quý tộc và sĩ phu Việt. ......(Xin ph'p ta'c gia? ddu+o+.c phe'p ca('t pha^`n 
na^`y dde^? tra'nh pha^`n tranh lua^.n chi'nh tri. hie^.n dda.i trong trang ca 
dao) 
Qua những trang sử hào hùng của tổ tiên, qua những ngày tháng tang thương 
của dân tộc, chúng ta suy ngẫm và bừng tỉnh rằng chúng ta đã đánh mất một 
nền văn hóa tinh hoa mà tổ tiên chúng ta đã dày công xây đắp. Chúng tôi ước 
mong thế hệ chúng ta, con cháu chúng ta trong cũng như ngoài nước cố gắng 
khôi phục lại cội nguồn dân tộc để khỏi hổ thẹn là một người Việt Nam. 
Đó là ý nghĩa duy nhất mà bài học Nguyễn Trãi mang lại cho chúng ta. 
-------------------------------------------------------------------------------- 
Ghi chú: 
* Chúng tôi dùng chữ "nhân tính" cho thanh niên dễ hiểu thay vì "Phật tính" 
cùng nghĩa. Trích câu nói trong Kinh Pháp Bảo Đàn do thiền sư Thích Mãn 
Giác dịch: Lúc Huệ Năng tìm đến tu học với thiền sư Hoằng Nhẫn, Hoằng 
Nhẫn mắng Huệ Năng "Mi là dân Lĩnh Nam, vốn đồ mọi rợ, làm thế nào thành 
Phật được" (phân đoạn 3, bản Đôn Hoàng) Huệ Năng nói "Con người tuy có 
Nam Bắc, Phật tính chẳng có Bắc Nam. Tuy thân mọi rợ không giống với thân 
Hòa Thượng, Phật tánh trong chúng ta có gì là sai biệt" 
o Tâm tánh ví như ly nước đục, để yên chất đục bẩn lắng xuống đáy, hiển hiện 
chất nước trong suốt đó chính là Phật tánh. 
o Trong Cựu ước kinh Thiên Chúa giáo, lúc ông Adam và bà Eva chưa ăn trái 
cấm, nhân tính hiển hiện trong hai người, không có phân biệt nhị nguyên: tốt 
xấu, thiện ác... nhưng sau khi ăn trái cấm, phần nhân tính bị che lấp trong đám 
ô trọc, như ly nước trong bị đục bụi bùn. Cố gắng tu luyện thì phần nước trong, 
nhân tính sẽ hiển lô.. 
o Trong Khổng giáo có nói "Nhân chi sơ tánh bổn thiện", con người khi sơ khai 
vốn tánh không bị nhiễm đục. Chữ thiện vẫn còn là nhị nguyên, nhưng chắc 
không còn chữ nào để mô tả sự uyên nguyên của con người nên tạm dùng chữ 
thiện. 
o Trong Lão giáo, nhân tính được dùng như chữ Đa.o. Trong Thượng Thiên, 
Lão Tử viết: "Có vật trộn lộn mà thành. Nó sinh ra trước trời đất, vừa trống 
không vừa yên lặng, đứng một mình mà không biến cải, trôi khắp mọi nơi mà 
không mỏi, có thể làm mẹ của thiên ha.. Ta không biết tên nó là gì nên mới đặt 
cho nó là đạo, gượng gọi nó là lớn... 
Trong vũ trụ có bốn cái lớn mà người là một." Đạo đây là cái tính uyên nguyên 
cũng là nhân tính hay Phật tính vâ.y. 
-------------------------------------------------------------------------------- 
Sách tham khảo: 
- Đại Cương Triết Học Trung Quốc (Giản Chi và Nguyễn Hiến Lê) 
- Kinh Pháp Bảo Đàn (thiền sư Thích Mãn Giác dịch từ bản Đôn Hoàng) 
- Ức Trai Tập (Nguyễn Trãi) 
- Nguyễn Trãi Và Bản Hùng Ca Đại Cáo (Bùi văn Nguyên) 
- Nguyễn Trãi - Sinh Thức Và Hành Động (Võ Văn Ái) 
- Nguyễn Trãi - Về Tác Gia và Tác Phẩm (Nguyễn Hữu Sơn tuyển chọn) 
- Đại Việt Sử Ký Toàn Thư (Hoàng văn Lân dịch và chú thích) 
- Vua Trần Nhân Tông - Thân Thế Và Sự Nghiệp (Lê Mạnh Thát)