Tài liệu số 9: Phục hồi chức năng bàn chân khoèo bẩm sinh

Phục hồi chức năng dựa vào cộng đồng 
Phục hồi chức năng 
bàn chân khoèo bẩm sinh
Tài liệu số 9
Trưởng ban
 TS. Nguyễn Thị Xuyên Thứ trưởng Bộ Y tế
Phó trưởng ban
 PGS.TS Trần Trọng Hải Vụ trưởng Vụ hợp tác Quốc tế, Bộ Y tế
 TS. Trần Qúy Tường Phó cục trưởng Cục Quản lý khám chữa bệnh, Bộ Y tế
Các ủy viên
 PGS.TS. Cao Minh Châu Chủ nhiệm Bộ môn PHCN Trường Đại học Y Hà Nội
 TS. Trần Văn Chương Giám đốc Trung tâm PHCN, Bệnh viện Bạch Mai 
 TS. Phạm Thị Nhuyên Chủ nhiệm Bộ môn PHCN Trường Đại học kỹ thuật Y tế Hải Dương
 BSCK. II Trần Quốc Khánh Trưởng khoa Vật lý trị liệu - PHCN, Bệnh viện Trung ương Huế
 ThS. Nguyễn Thị Thanh Bình Trưởng khoa Vật lý trị liệu - PHCN, Bệnh viện C Đà Nẵng
 PGS.TS Vũ Thị Bích Hạnh Phó chủ nhiệm Bộ môn PHCN Trường Đại học Y Hà Nội
 TS. Trần Thị Thu Hà Phó trưởng khoa Vật lý trị liệu - PHCN Bệnh viện Nhi Trung ương
 TS. Nguyễn Thị Minh Thuỷ Phó chủ nhiệm Bộ môn PHCN Trường Đại học Y tế công cộng
 ThS. Nguyễn Quốc Thới Hiệu trưởng Trường Trung học Y tế tỉnh Bến Tre
 ThS. Phạm Dũng Điều phối viên chương trình Uỷ ban Y tế Hà Lan - Việt Nam
 ThS. Trần Ngọc Nghị Chuyên viên Cục Quản lý khám, chữa bệnh - Bộ Y tế
Với sự tham gia của chuyên gia quốc tế về phục hồi chức năng dựa vào cộng đồng
 TS. Maya Thomas Chuyên gia tư vấn về PHCNDVCĐ
 ThS. Anneke Maarse Cố vấn chương trình Uỷ ban Y tế Hà Lan - Việt Nam
Ban Biên soạn Bộ Tài liệu PhụC hổi ChứC năng dựa Vào Cộng đồng
(Theo quyết định số 1149/QĐ – BYT ngày 01 tháng 4 năm 2008)
P h ụ c h ồ i c h ứ c n ă n g b à n c h â n kh o è o b ẩ m s i n h 3 
LỜI GIỚI THIỆU
Phục hồi chức năng dựa vào cộng đồng (PHCNDVCĐ) đã được triển khai ở Việt 
Nam từ năm 1987. Bộ Y tế đã rất quan tâm chỉ đạo và hướng dẫn thực hiện công 
tác PHCNDVCĐ ở các địa phương. Được sự phối hợp của Bộ Lao động, Thương 
binh & Xã hội, Bộ Giáo dục & Đào tạo và các Bộ, Ngành liên quan khác, cũng 
như sự chỉ đạo, đầu tư của chính quyền các cấp, sự giúp đỡ có hiệu của các tổ 
chức quốc tế, công tác PHCNDVCĐ ở nước ta trong thời gian qua đã giành được 
một số kết quả bước đầu rất đáng khích lệ. Nhiều cấp lãnh đạo Bộ, Ngành, địa 
phương đã thấy rõ tầm quan trọng của PHCNDVCĐ đối với việc trợ giúp người 
khuyết tật nhằm giảm tỷ lệ tàn tật, giúp họ tái hòa nhập cộng đồng, nâng cao 
chất lượng cuộc sống. Về tổ chức, đến nay đã hình thành mạng lưới các bệnh viện 
Điều dưỡng – PHCN, các trung tâm PHCN, các khoa Vật lý trị liệu – PHCN với nhiều 
thày thuốc được đào tạo chuyên khoa sâu về PHCN, tham gia triển khai thực hiện 
kỹ thuật PHCN ở các địa phương. 
Nhằm đẩy mạnh chương trình PHCNDVCĐ ở Việt Nam, yêu cầu về tài liệu hướng 
dẫn PHCNDVCĐ để sử dụng trong toàn quốc là rất cấp thiết và hữu ích. Với sự 
giúp đỡ kỹ thuật của chuyên gia của Tổ chức Y tế thế giới (WHO), sự tài trợ, chia 
sẻ kinh nghiệm có hiệu quả của Ủy ban Y tế Hà Lan – Việt Nam (MCNV), từ năm 
2006, Bộ Y tế đã bắt đầu tiến hành tổ chức biên soạn bộ tài liệu để sử dụng thống 
nhất trong chương trình PHCNDVCĐ trên toàn quốc. Sau nhiều lần Hội thảo, xin 
ý kiến đóng góp của các chuyên gia Y học trong nước và nước ngoài, đến nay, Bộ 
tài liệu về PHCNDVCĐ đã hoàn thành và đã được Bộ Y tế phê duyệt. Bộ tài liệu 
này bao gồm: 
n Tài liệu “Hướng dẫn quản lý và thực hiện PHCNDVCĐ” dành cho cán bộ quản 
lý và lập kế hoạch hoạt động PHCNVCĐ.
n Tài liệu “Đào tạo nhân lực PHCNDVCĐ” dành cho các tập huấn viên về 
PHCNDVCĐ.
n Tài liệu “Hướng dẫn cán bộ PHCN cộng đồng và Cộng tác viên về PHCNDVCĐ”.
n Tài liệu “Hướng dẫn người khuyết tật và gia đình về PHCNDVCĐ”.
n 20 cuốn tài liệu hướng dẫn thực hành về PHCN theo các dạng tật thường gặp.
Nội dung của bộ tài liệu được xây dựng dựa trên những tài liệu sẵn có về phục 
hồi chức năng và PHNCDVCĐ của WHO và được điều chỉnh cho phù hợp với thực 
tế tại Việt Nam. 
4 P h ụ c h ồ i c h ứ c n ă n g d ự a và o cộ n g đ ồ n g / Tà i l i ệ u s ố 9
Cuốn “Phục hồi chức năng bàn chân khoèo bẩm sinh” này là một trong 20 cuốn 
hướng dẫn thực hành về phục hồi chức năng các dạng tật thường gặp nói trên. 
Đối tượng sử dụng của tài liệu này là cán bộ PHCN cộng đồng, cộng tác viên 
PHCNDVCĐ, gia đình người khuyết tật. Nội dung cuốn sách bao gồm những kiến 
thức cơ bản nhất về khái niệm, triệu chứng, cách phát hiện, các biện pháp chăm 
sóc và PHCN cho trẻ có bàn chân khoèo bẩm sinh. Ngoài ra, tài liệu cũng cung 
cấp một số thông tin cơ bản về những nơi có thể cung cấp dịch vụ cần thiết mà 
gia đình trẻ có thể tham khảo. 
Tài liệu hướng dẫn này đã được soạn thảo công phu của một nhóm các tác giả 
là chuyên gia PHCN và PHCNDVCĐ của Bộ Y tế, các bệnh viện trực thuộc trung 
ương, các trường Đại học Y và Y tế công cộng, trong đó TS Trần Thị Thu Hà là tác 
giả chính biên tập nội dung. 
Trong quá trình soạn thảo bộ tài liệu, Cục quản lý khám chữa bệnh đã nhận được 
sự hỗ trợ về kỹ thuật và tài chính của Uỷ ban Y tế Hà Lan Việt Nam (MCNV), trong 
khuôn khổ chương trình hợp tác với Bộ Y tế về tăng cường năng lực PHCNDVCĐ 
giai đoạn 2004-2007. Một lần nữa, chúng tôi trân trọng cảm ơn sự giúp đỡ quý 
báu này của MCNV. Ban biên soạn trân trọng cảm ơn những góp ý rất giá trị của 
các chuyên gia PHCN trong nước và các chuyên gia nước ngoài về nội dung, hình 
thức cuốn tài liệu.
Trong lần đầu tiên xuất bản, mặc dù nhóm biên soạn đã hết sức cố gắng nhưng 
chắc chắn vẫn còn nhiều thiếu sót. Mong bạn đọc gửi những nhận xét, phản hồi 
cho chúng tôi về bộ tài liệu này, để lần tái bản sau, tài liệu được hoàn chỉnh hơn. 
Mọi thông tin xin gửi về: Cục Quản lý khám chữa bệnh, Bộ Y tế, 138A Giảng Võ, 
Ba Đình, Hà Nội. 
Trân trọng cảm ơn.
TM. BAN BIÊN SOẠN
TRƯỞNG BAN
TS. Nguyễn Thị Xuyên
Thứ trưởng Bộ Y tế
P h ụ c h ồ i c h ứ c n ă n g b à n c h â n kh o è o b ẩ m s i n h 5 
Phục hồi chức năng 
bàn chân khoèo bẩm sinh
1. giới thiệu
 Bàn chân khoèo bẩm sinh 
Là một dị tật bàn chân xảy ra trong thời kì bào thai. Bao gồm phần trước 
bàn chân nghiêng, xoay trong và bị kéo xuống dưới; phần gót chân bị kéo 
vào trong, một số cơ và dây chằng bị ngắn lại và co rút.
 Tỷ lệ mắc 
Cứ 1.000 trẻ sơ sinh sống có khoảng 1 - 2 trẻ mắc dị tật bàn chân khoèo 
bẩm sinh; trong đó trẻ trai hay mắc hơn trẻ gái gấp 2 lần.
 Các vấn đề liên quan 
n Vận động: trẻ bị bàn chân khoèo đi lại có thể bị lệch người, dáng đi xấu.
n Tâm lý: Trẻ, người lớn bị bàn chân khoèo không được phục hồi chức năng 
sớm thường có cảm giác tự ti, xấu hổ, không mạnh dạn tham gia vào các 
hoạt động như vui chơi, học hành, thể dục thể thao, tìm kiếm việc làm và 
xây dựng gia đình.
n Việc làm: Người lớn bị bàn chân khoèo nếu không được phục hồi chức 
năng có thể gặp khó khăn trong kiếm việc làm do hình thức và chức năng 
vận động bị hạn chế nên khó được chấp nhận.
n Xã hội: Trẻ em và người lớn bị bàn chân khoèo không được phục hồi chức 
năng sớm thường bị bạn bè, người xung quanh chế nhạo.
2. nguyên nhân 
 Nguyên nhân trước sinh 
n Bất thường về gien: một số gia đình có vài người bị bàn chân khoèo.
n Tư thế bàn chân của bào thai bất thường.
n Đột biến nhiễm sắc thể: Trẻ bị cứng đa khớp bẩm sinh (bàn chân khoèo, bàn tay 
khoèo, cứng khớp gối, cứng khớp khuỷu, cứng khớp vai, trật khớp háng...).
n Bất thường về cấu trúc xương bàn chân bẩm sinh.
n Bất thường về thần kinh chi phối bàn chân.
 Không rõ nguyên nhân 
6 P h ụ c h ồ i c h ứ c n ă n g d ự a và o cộ n g đ ồ n g / Tà i l i ệ u s ố 9
3. Phát hiện sớm
 Dấu hiệu và triệu chứng 
10 dấu hiệu phát hiện bàn chân khoèo bẩm sinh.
1. Khép và nghiêng trong phần trước, giữa bàn chân. 
2. Bàn chân ở tư thế thuổng (Gập lòng bàn chân). 
3. Mép ngoài bàn chân cong.
4. Nếp lằn da sau gót bàn chân rõ.
5. Nếp lằn da phần giữa bàn chân rõ.
6. Khoảng giữa mắt cá trong và xương ghe không sờ thấy.
7. Ngắn ngón chân cái.
8. Cơ cẳng chân có thể bị teo hoặc liệt.
9. Dùng tay không thể đưa bàn chân về vị trí trung gian.
10. Các dị tật khác có thể kèm theo như trật khớp háng, cứng khớp gối, trật 
khớp xương bánh chè, cứng khớp khuỷu, bàn tay khoèo. 
 Xét nghiệm 
Chụp X-quang để phát hiện các bất thường về xương, khớp cổ chân và bàn 
chân, đặc biệt khi nghi ngờ có trật khớp háng.
1 - 2
6 - 7
4 4
3
P h ụ c h ồ i c h ứ c n ă n g b à n c h â n kh o è o b ẩ m s i n h 7 
4. can thiệP sớm
4.1 Phục hồi chức năng/ Điều trị 
 Nguyên tắc
n Can thiệp sớm ngay sau khi sinh.
n Can thiệp phục hồi chức năng toàn diện: bó bột chỉnh hình, bài tập kéo 
dãn, nẹp chỉnh hình.
n Khám lại thường quy 6 tháng/lần sau khi kết thúc bó bột để đánh giá tiến triển.
 Mục tiêu can thiệp sớm
n Nắn chỉnh dần dần biến dạng bàn chân.
n Kéo dãn các cơ, dây chằng bị co ngắn.
n Duy trì bàn chân ở tư thế trung gian sau bó bột.
n Cải thiện dáng đi đúng về sau.
 Kỹ thuật can thiệp
(1) Bó bột chỉnh hình
− Chỉ định: Trẻ bàn chân khoèo bẩm sinh <12 tháng tuổi. 
− Người thực hiện: Bác sĩ phục hồi chức năng, kĩ thuật viên phục hồi chức 
năng tại Khoa/Trung tâm phục hồi chức năng
− Thời gian bó bột: 4-5 tháng (2 tuần/đợt x 8 - 10 đợt).
− Các bước tiến hành bó bột theo 4 giai đoạn
 Giai đoạn 1: Chỉnh bàn chân ra ngoài dần dần về đường giữa, 4 lần bó 
(2 tháng).
 Giai đoạn 2: Chỉnh bàn chân thuổng dần về 0° trong lúc giữ nguyên độ 
nghiêng trong 0°, 4 đợt tiếp theo (2 tháng).
 Giai đoạn 3: Chỉnh bàn chân nghiêng ngoài 5°, gập mu bàn chân 5°, 2 
đợt cuối (1 tháng).
− Lưu ý
 Theo dõi khi chân đang bó bột: Nếu các ngón chân sưng, tím, đau tháo 
bột ngay tránh hoại tử.
 Sau khi tháo bột cần rửa sạch chân trẻ, bôi Betadin vào chỗ xước, loét.
 Nếu có nhiễm trùng da cần dùng kháng sinh thích hợp.
 Làm các bài tập kéo dãn thụ động tại khớp cổ chân - bàn chân trong lúc 
không bó bột giữa các đợt và trước khi bó bột.
8 P h ụ c h ồ i c h ứ c n ă n g d ự a và o cộ n g đ ồ n g / Tà i l i ệ u s ố 9
(2) Băng chỉnh hình
− Chỉ định: Trẻ bàn chân khoèo bẩm sinh <6 tháng tuổi không có điều kiện 
bó bột chỉnh hình. 
− Người thực hiện: Gia đình
− Nguyên liệu: Băng hoặc vải đệm mềm dày 8mm, rộng 25mm, băng dính 
rộng 25m.
− Thời gian băng: cho đến khi phục hồi hoàn toàn.
− Các bước tiến hành băng:
 Đặt trẻ nằm ngửa, gập gối.
 Quấn vải đệm lót quanh bàn chân, gối và đùi (h.1).
 Quấn băng dính phủ lên trên đệm lót từ mép ngoài bàn chân, lên mu bàn, 
xuống lòng bàn chân, qua gối sang phía bên kia (h.2).
 Quấn băng dính lần 2 quanh cẳng chân để giữ băng dính lần 1 (h.3).
 Cứ 2 - 3 ngày thít chặt thêm 1 lớp băng dính mới lên trên lớp cũ (h.4).
 Sau 7 ngày tháo tất cả băng dính và đệm lót ra.
 Ngày thứ 8 băng lại lần mới như cách mô tả trên.
 Hàng ngày thực hiện bài tập kéo dãn thụ động tại khớp cổ chân - bàn chân 
trong băng cho trẻ. 
h.2
h.4h.3
h.1
P h ụ c h ồ i c h ứ c n ă n g b à n c h â n kh o è o b ẩ m s i n h 9 
 (3) Nẹp chỉnh hình
− Chỉ định: Trẻ bàn chân khoèo sau bó bột chỉnh hình. 
− Người thực hiện: Kỹ thuật viên phục hồi chức năng, dụng cụ chỉnh hình.
 Nẹp dưới gối bằng Polypropylen không khớp + giầy hoặc dép bên ngoài.
 Thời gian đeo nẹp: cả ngày lẫn đêm, cứ 2 giờ tháo ra kiểm tra và xoa bóp 
nhẹ nhàng.
 Kiểm tra nẹp định kỳ 2 tháng/lần hoặc khi nẹp chật. 
(4) Vận động trị liệu
− Bài tập 1: Xoa bóp vùng ngón 
chân, mu bàn chân (cơ gấp mu 
các ngón chân) và phía dưới cẳng 
chân (cơ sinh đôi, dép).
10 P h ụ c h ồ i c h ứ c n ă n g d ự a và o cộ n g đ ồ n g / Tà i l i ệ u s ố 9
− Bài tập 2: Bài tập kéo dãn thụ động 
tại khớp cổ chân - bàn chân: làm theo 
thứ tự từ sau bàn chân  trước bàn 
chân  Khớp cổ chân.
 Kéo nhẹ xương gót xuống phía dưới 
(kéo dãn gân Asin).
 Kéo nhẹ xương gót ra phía ngoài 
(để sửa lại phần trước bàn chân bị 
nghiêng trong).
 Kéo nhẹ phần trước bàn chân về 
phía trước.
 Đẩy nhẹ xương sên ra phía sau và kéo 
nhẹ phần trước bàn chân ra phía 
ngoài để sửa lại phần trước bàn chân 
bị khép và nghiêng trong. 
 Kéo nhẹ xương gót xuống dưới và đẩy phần trước bàn chân lên trên để 
sửa lại tư thế cổ chân bị gấp mặt lòng.
 Chỉnh nghiêng trong bàn chân bằng nắn chỉnh 3 điểm: gót kéo ra ngoài + 
phần trước bàn chân kéo ra ngoài + phần giữa mép ngoài bàn chân đẩy 
vào trong. 
 (5) Phẫu thuật chỉnh hình
− Chỉ định: Trẻ bàn chân khoèo bẩm sinh >12tháng tuổi chưa được bó bột 
chỉnh hình. 
− Người thực hiện: bác sỹ ngoại khoa.
4.2 giáo dục trẻ và tư vấn cho gia đình 
n Nhà trường, cha mẹ trẻ cần động viên trẻ đi học.
n Cha mẹ có thể liên hệ với bác sỹ phục hồi chức năng, kỹ thuật viên phục 
hồi chức năng tại các Khoa phục hồi chức năng của các bệnh viện Trung 
ương-tỉnh, các trung tâm chỉnh hình và phục hồi chức năng để có được các 
thông tin về phục hồi chức năng cho trẻ bị bàn chân khoèo bẩm sinh.
4.3 hướng nghiệp
Người bị bàn chân khoèo bẩm sinh không được phục hồi chức năng sớm 
cần tránh những nghề lao động nặng, ảnh hưởng lên bàn chân.
P h ụ c h ồ i c h ứ c n ă n g b à n c h â n kh o è o b ẩ m s i n h 11 
4.4 hỗ trợ về tâm lý 
n Trẻ em, người lớn bị bàn chân khoèo bẩm sinh không được phục hồi chức 
năng sớm có thể có những vấn đề về tâm lý cần được cán bộ tâm lý hỗ trợ.
n Gia đình cần giải thích cho trẻ hiểu về tình trạng bệnh tật của trẻ, chấp 
nhận và vượt qua mặc cảm của bệnh tật.
n Nhà trường cần giải thích cho các học sinh trong trường hiểu về tình trạng 
bệnh tật của trẻ bàn chân khoèo để có sự thông cảm và giúp đỡ.
5. các câu hỏi cha mẹ hay hỏi
 Con của tôi có thể đi lại bình thường không?
Trẻ hoàn toàn có thể đi lại bình thường, nếu được can thiệp sớm và kiên trì 
theo sự hướng dẫn của bác sỹ chuyên khoa phục hồi chức năng.
 Phẫu thuật có thể chữa khỏi bàn chân khoèo không?
Có thể. Tuy nhiên nếu trẻ được phục hồi chức năng sớm thì sẽ tránh khỏi 
một cuộc phẫu thuật.
 Các con khác của tôi có thể mắc bàn chân khoèo không?
Không phải tất cả mọi trường hợp bàn chân khoèo bẩm sinh đều có tính 
di truyền.
6. các cơ sở cung cấP dịch vụ cho trẻ bàn chân khoèo
n Trung tâm chỉnh hình - phục hồi chức năng tại các thành phố lớn, các tỉnh.
n Các khoa Chấn thương chỉnh hình, phục hồi chức năng của các bệnh viện 
Trung ương - tỉnh. 
TàI LIỆU THAM KHảo
n Giáo trình Vật lý trị liệu Phục hồi chức năng, NXB Y học, 2000.
n Trần Thị Thu Hà - Trần Trọng Hải, 2005, “Phát hiện sớm, can thiệp sớm một 
số dạng tàn tật ở trẻ em Việt Nam”, NXB Y học.
n Ma. Lucia Mirasol Magallona, 2005, Manual for CBR workers and Caregivers, 
C&E Publishing Inc.
Sản phẩm chương trình hợp tác 
“Tăng cường năng lực Phục hồi chức năng dựa vào cộng đồng” 
giữa Bộ Y tế Việt Nam và Uỷ ban Y tế Hà Lan Việt Nam
SÁCH KHÔNG BÁN
danh mụC Bộ Tài liệu PhụC hồi ChứC năng dựa Vào Cộng đồng
 Hướng dẫn quản lý và thực hiện phục hồi chức năng dựa vào cộng đồng
 Đào tạo nhân lực phục hồi chức năng dựa vào cộng đồng 
 Hướng dẫn cán bộ PHCNCĐ và cộng tác viên về Phục hồi chức năng dựa vào cộng đồng
 Hướng dẫn người khuyết tật và gia đình về Phục hồi chức năng dựa vào cộng đồng
20 Tài liệu kỹ thuật về PhCn cho tuyến cộng đồng sử dụng, bao gồm:
1. Phục hồi chức năng sau tai biến mạch máu não
2. Phục hồi chức năng tổn thương tuỷ sống
3. Chăm sóc mỏm cụt
4. Phục hồi chức năng trong bệnh viêm khớp dạng thấp
5. Phòng ngừa thương tật thứ phát
6. Dụng cụ phục hồi chức năng tự làm tại cộng đồng
7. Phục hồi chức năng trẻ trật khớp háng bẩm sinh
8. Phục hồi chức năng cho trẻ cong vẹo cột sống
9. Phục hồi chức năng bàn chân khoèo bẩm sinh
10. Phục hồi chức năng cho trẻ bại não
11. Phục hồi chức năng khó khăn về nhìn
12. Phục hồi chức năng nói ngọng, nói lắp và thất ngôn
13. Phục hồi chức năng trẻ giảm thính lực (khiếm thính)
14. Phục hồi chức năng trẻ chậm phát triển trí tuệ
15. Phục hồi chức năng trẻ tự kỷ
16. Phục hồi chức năng người có bệnh tâm thần
17. Động kinh ở trẻ em
18. Phục hồi chức năng sau bỏng
19. Phục hồi chức năng bệnh phổi mạn tính
20. Thể thao, văn hoá và giải trí cho người khuyết tật