Bài giảng Hóa học hữu cơ - Hoàng Thị Bích Kiều

HÓA HỌC HỮU CƠ
GV Hoàng Thị Bích Kiều
Bộ Môn Hóa Học
Khoa Khoa Học Cơ Bản
Nội Dung Chính
1. Liên kết hóa học
2. Đồng phân của các HCHC
3. Hiệu ứng cấu trúc của các HCHC
4. Cơ chế phản ứng của các HCHC
5. Ankan
6. Anken
7. Ankyn
8. Ankadien
9. Aren
10. Dẫn xuất halogen
11.Alcohol-Phenol
12. Aldehyde-Ketone
13. Carboxylic acid
14. Amin
Hoá học hữu cơ – môn khoa học nghiên cứu các 
hợp chất hữu cơ.
Hợp chất hữu cơ (HCHC) - những hợp chất chứa 
cacbon.
Thành phần nguyên tố của HCHC:
- Nguyên tố chính: C, H.
Vd : than chì (graphit), cacbin 
Ngoài ra các HCHC còn có thể chứa các nguyên tố 
sau : 
- Nguyên tố cổ điển : N, O, S, halogen.
- Nguyên tố kim loại (hợp chất cơ kim) : Zn, Mg, 
Hg (cơ kẽm, cơ magie, cơ thủy ngân) 
- Nguyên tố phi kim (cơ phi kim) : P, Si, N (cơ
photpho, cơ silic, cơ nitơ) 
I. Phương pháp mô tả HCHC
1. Công thức đơn giản - cho biết thành phần nguyên 
tố và tỷ lệ giữa các nguyên tố (CH2O-CTĐG của 
axit axetic (C2H4O2)) 
2. Công thức phân tử - cho biết thành phần nguyên 
tố và số lượng nguyên tử của mỗi nguyên tố 
(CxHyNzOn) 
CTĐG hay CTPT được xác định dựa trên phương 
pháp Lavoisier – Leibig.
3. Công thức cấu tạo phẳng - biểu diễn cấu trúc của 
phân tử quy ước trên một mặt phẳng.
a/ Công thức Lewis - biểu diễn các liên kết trong 
phân tử bằng electron.
CHƯƠNG I
LIÊN KẾT HOÁ HỌC
b/ Công thức Kekulé - biểu diễn các liên kết 
trong phân tử bằng vạch ngang.
c/ Công thức cộng hưởng - biểu diễn các liên 
kết trong phân tử bằng sự tổ hợp của các cấu 
trúc Lewis có thể tồn tại của chính phân tử đó
(ClNO2 – )n
II. OBITAN
1. Obitan nguyên tử
Sự xuất hiện của các nút làm tăng năng lượng
electron của nguyên tử và cũng chính là năng 
lượng obitan, đồng nghĩa với tính hoạt hoá của 
nguyên tử cũng tăng lên.
E
1s
3s
2s
2p
3p
Mức năng lượng của các obitan
2. Obitan phân tử
a/ Obitan phân tử liên kết - xảy ra khi có sự xen phủ 
của 2 obitan cùng dấu – xen phủ dương.
b/ Obitan phân tử phản liên kết - xảy ra khi có sự 
xen phủ của 2 obitan khác dấu – xen phủ âm.
Sự xen phủ âm dẫn đến sự tạo thành nút nên obitan
phân tử có mức năng lượng cao, tính ổn định thấp
hay tính hoạt hoá của phân tử cao.
c/ Obitan 2pσ, 2pπ
- Obitan 2pσ/2pπ được tạo thành do sự xen phủ
trục/bên của 2 obitan p và tạo nên liên kết σ/ π, ứng
với mức năng lượng thấp/cao hay tính hoạt hóa
thấp/cao của phân tử.
Sự hình thành các obitan 2pσ, 2pπ được mô tả bằng 
sơ đồ sau
3. Obitan lai hóa 
• Đó là sự tương tác của các obitan có năng lượng
gần giống nhau để tạo thành các obitan mới với
năng lượng thấp hơn obitan ban đầu và có khả
năng xen phủ cao hơn khi liên kết.
• Obitan lai hóa chỉ có trong các nguyên tử trong
phân tử, không có trong các nguyên tử riêng rẽ.
• Obitan lai hóa khác với các obitan s, p, d và f;
chúng mang đặc tính phụ thuộc vào tỷ lệ của các
obitan nguyên tử tham gia tạo nên chúng (obitan
sp2 có 1/3 bản chất của obitan s và 2/3 bản chất
của obitan p)
a/ Lai hóa sp (lai hóa nhị giác – diagonal 
hybridization)
Cấu trúc lai hoá sp của C và obitan lai hoá sp
Giải thích cho sự hình thành liên kết trong hợp chất 
axetylen
• Obitan sp gồm 2 obitan, có ½ bản chất của obitan
s và ½ bản chất của obitan p, mỗi obitan gồm có 2
thùy, 1 thuỳ lớn và 1 thùy rất nhỏ, 2 obitan này
nằm trên đường thẳng với góc 180o .
• Cấu trúc obitan lai hoá có mật độ electron lớn ở
thuỳ lớn của obitan để tham gia tạo liên kết còn
thuỳ nhỏ có mật độ electron gần bằng 0, không
tham gia xen phủ với obitan khác, thường được
gọi là obitan trống hay phản liên kết.
• Các obitan lai hoá có khả năng xen phủ trục với
các obitan s, p,  để tạo thành liên kết σ.
b/ Lai hoá sp2 (lai hoá tam giác – trigonal 
hybridization)
•Các obitan sp2 được phân bố trong không gian với
ba trục nằm trên mặt phẳng với góc 120o
Cấu trúc lai hoá sp2 của C và obitan lai hoá sp2
Giải thích cho sự hình thành liên kết trong hợp chất 
etylen
c/ Lai hoá sp3
Obitan sp3 gồm 4 obitan định hướng trong không gian 
theo hình tứ diện đều với góc là 109028’
Tổng quan về các obitan lai hoá sp, sp2 và sp3
• Các obitan này đều có hình dáng giống nhau
nhưng obitan sp3 chứa 25% bản chất s, sp2 chứa
33%, sp chứa 50% , còn lại là bản chất p.
• Hàm lượng obitan p trong obitan lai hoá càng
lớn, obitan càng kéo dài hơn, trọng tâm trọng lực
của mây electron càng đi xa hạt nhân hơn.
• Hàm lượng s tăng, obitan ít bị kéo dài hơn, nghĩa
là có xu hướng tiến tới hình cầu hơn, trung tâm
mật độ electron ở gần hạt nhân hơn.
• Sự khác nhau về hình dáng obitan thể hiện ở
chiều dài liên kết, năng lượng tạo thành liên kết
và đặc tính quang phổ.
3. Tính hình học của phân tử
a/ Chiều dài liên kết - tổng bán kính hóa trị của 2
nguyên tố tạo nên liên kết.
Bán kính hóa trị - nửa chiều dài liên kết của phân tử
đối xứng. Vd chiều dài của liên kết H-Cl
lH-Cl = (rH + rCl) = 1/2(rH-H + rCl-Cl) 
b/ Năng lượng liên kết – năng lượng cần để phân cắt
một liên kết.
A – B → A● + B●
c/ Góc liên kết – góc giữa 2 liên kết hay còn gọi là
góc hoá trị.
4. Độ âm điện
• Ký hiệu: χ
• Thang độ âm điện Pauling dựa trên năng lượng
liên kết của phân tử hai nguyên tử.
Nguyên tố χ , eV Nguyên tố χ , eV
F
O
Cl
N
Br
S
I
4.0
3.5
3.0
3.0
2.8
2.5
2.5
C
H
P
B
Si
Mg
Na
2.5
2.1
2.1
2.0
1.8
1.2
0.9
• Độ âm điện cần được tính cho các trạng thái hoá
trị khác nhau, độ lai hoá khác nhau và nguyên tử
cacbon bậc khác nhau:
• χ ≠ const, χ phụ thuộc vào sự định hướng của liên
kết và vào các nhóm thế khác có trong thành phần
nguyên tử, đặc biệt là những nguyên tử liên kết
trực tiếp.
Trạng thái lai hoá Csp3 Csp2 Csp
χ , eV 2.5 2.8 3.5
Nhóm thế χ , eV Nhóm thế χ , eV
CH3
C6H5
CBr3
CCl3
2.472
2.717
2.561
2.666
CH3CH2
NO2
CHO
COOH
2.482
3.421
2.800
2.900
5. Liên kết hoá học
a/ Liên kết tĩnh điện - được thực hiện bằng lực hút 
giữa các tiểu phân tích điện trái dấu nhau (lực hút 
Coulomb).
a.1. Liên kết ion
• Các hợp chất ion tồn tại 
dưới dạng muối phức, 
muối của axit RCOO-Na+
muối amoni R4N+Cl-
muối sunfonat RSO3-Na+ ,
C X
C X
C X
cacbocation
cacbanion
a.2. Tương tác ion-lưỡng cực và lưỡng cực-lưỡng cực
• Tương tác ion-lưỡng cực:
tương tác giữa ion dương và đầu
âm lưỡng cực hay ngược lại.
– Hydrat hoá – hoà tan các hợp chất
ion (các muối) vào trong nước.
– Sonvat hoá – thay nước bằng dung môi hữu cơ.
• Tương tác lưỡng cực - lưỡng cực: tương tác giữa 
2 đầu ngược dấu nhau của những phân tử phân 
cực mạnh. 
– Các hợp chất phân cực có nhiệt độ nóng chảy 
tương đối cao, độ nhớt cao và giảm áp suất hơi.
a.3. Liên kết hydro
• Một trong những loại tương tác lưỡng cực - lưỡng cực
mạnh nhất như là một liên kết ion yếu.
X – H .:Y
liên kết hydro
• Đó là tương tác giữa hydro trong liên kết X – H phân cực
do X có độ âm điện lớn và nguyên tử Y có cặp electron n.
• Có 2 loại : liên kết hydro nội và ngoại phân tử.
• Liên kết hydro giữa 2 chất lỏng cùng loại sẽ làm tăng tso
của chất, nhất là chất lỏng có khối lượng phân tử thấp.
R O H O
R
H
R C
O H O
O H O
C R H
O
H O
R
H
b/ Liên kết cộng hoá trị (LKCHT)
b.1. Phương pháp obitan phân tử: liên kết hình
thành bằng sự xen phủ của các obitan nguyên tử.
Thuyết obitan phân tử:
• MO chỉ có trong phân tử, AO là của nguyên tử.
MO mô tả khoảng không gian trong phân tử.
• MO tổ hợp bằng các AO. Số MO bằng số AO tổ
hợp nên.
• MO có năng lượng thấp hơn AO ban đầu tạo MO
liên kết, cao hơn là MO phản liên kết, cùng năng
lượng với AO ban đầu là MO không liên kết.
b.2. Phương pháp liên kết hoá trị
o Đặc tính chung của liên kết cộng hoá trị là để chung
cặp e hoá trị giữa hai nhân của hai nguyên tử tham gia
liên kết.
o Liên kết cộng hoá trị có thể là:
• σ với 2e gọi là liên kết đơn
• σ + π với 4e gọi là liên kết đôi
• σ + 2π với 6e gọi là liên kết ba.
Thuyết liên kết hoá trị:
• LKCHT hình thành bằng sự xen phủ của các AO mà
mỗi AO chứa một e có spin ngược nhau.
• Mỗi nguyên tử liên kết giữ nguyên AO của mình nhưng
cặp e trên obitan xen phủ là thuộc về cả 2 nguyên tử.
• Độ xen phủ của obitan càng lớn thì liên kết càng bền.