Bài giảng Khao học môi trường - Các thành phần cơ bản của môi trường - Lê Quốc Tuấn (Phần 2)

CÁC THÀNH PHẦN CƠ 
BẢN CỦA MÔI TRƯỜNG
TS. Lê Quốc Tuấn
Khoa Môi trường và Tài nguyên
Đại học Nông Lâm TP. HCM
Chương 2 (Phaààn 2)
KHÍ QUYEÅÅN
Söïï tieáán hoùùa, thaøønh phaààn vaøø caááu
truùùc cuûûa khí quyeåån
„ Khi traùùi ñaáát môùùi hình thaøønh thì chæ coùù moäät lôùùp moûûng
khí quyeåån goààm hydrogen vaøø heli
„ Lôùùp khí naøøy nhanh choùùng thoaùùt ra khoûûi troïïng löïïc cuûûa
traùùi ñaáát bôûûi böùùc xaïï cuûûa maëët trôøøi
„ Hoaïït ñoääng cuûûa nuùùi löûûa ñaõõ taïïo neânâ baààu khí quyeåån môùùi
„ Khoângâ ai bieáát khí quyeåån ñaààu tieânâ coùù thaøønh phaààn nhö
theáá naøøo, nhöng coùù theåå chuûû yeááu laøø CO2 vaøø moäät ít
nitrogen cuõngõ nhö oxygen.
„ Baààu khí quyeåån cuûûa chuùùng ta hieään nay ñöôïïc hình thaøønh
vaøø tieáán hoùùa chuûû yeááu laøø keáát quaûû cuûûa caùùc quaùù trình sinh
hoïïc
Söïï tieáán hoùùa, thaøønh phaààn vaøø caááu
truùùc cuûûa khí quyeåån
„ N2 cô baûûn laøø moäät khí trô, nhöng do coùù söïï hieään dieään
cuûûa oxy cuøøng vôùùi naêngê löôïïng cao laøøm cho N2 bò oxi
hoùùa taïïo thaøønh NO2, keáát hôïïp vôùùi nöôùùc taïïo thaøønh HNO3.
„ Hoaïït ñoääng cuûûa seùùt (1800 tia seùùt trong moïïi luùùc) ñaõõ taïïo
neânâ khoaûûng 100 trieääu taáán rôi xuoááng maëët ñaáát moãiã naêmê .
„ Oxy cuõngõ bò ñoáát chaùùy ñeåå taïïo neânâ CO2. Tuy nhieânâ khi
thöïïc vaäät xuaáát hieään thì moäät löôïïng lôùùn CO2 ñöôïïc tieâuâ
thuïï vaøø O2 ñoààng thôøøi ñöôïïc taïïo ra.
„ Quaùù trình phaûûn nitrate hoùùa bôûûi vi sinh vaäät taïïo neânâ N2
cho khí quyeåån
Ca
C
a
á
á u
u
t
r
u
t
r
u
ù
ù c
c
c
u
c
u
û
û a
a
k
h
k
h
í
í
q
u
y
e
q
u
y
e
å
å
n
n
Nhieät ñoä
A
Ùp
suaát
Cao ñoä
Taàng ñoái löu
Taàng bình löu
Taàng trung löu
Taàng nhieät
Th
a
ø
n
h
p
h
a
à
n
h
o
ù
a
h
o
ï
c
c
u
û
a
k
h
í
q
u
y
e
å
n
t
h
e
o
c
h
i
e
à
u
c
a
o
Caùùc muøøa trong naêmê vaøø quyõõ ñaïïo traùùi ñaáát
Söïï luaânâ chuyeåån cuûûa caùùc khoáái khí
Easterlies: Gioùù Ñoângâ
Westerlies: Gioùù Taâyâ
Trade winds: Gioùù
Maääu dòch
Söïï luaânâ chuyeåån cuûûa caùùc khoáái khí
Söïï luaânâ chuyeåån cuûûa caùùc khoáái khí
„ Caùùc côn baõoõ ñöôïïc hình thaøønh do 1 trung taâmâ
aùùp suaáát thaááp phaùùt trieåån vôùùi moäät heää thoááng aùùp
suaáát cao xung quang noùù.
„ Söïï keáát hôïïp naøøy taïïo neânâ caùùc löïïc traùùi nhau coùù theåå
taïïo neânâ gioùù vaøø keáát quaûû laøø taïïo neânâ caùùc ñaùùm maâyâ
baõoõ chöùùa nöôùùc, caùùt...
Söïï taïïo thaøønh caùùc côn baõoõ
Hình aûnh côn baûo Katrina ñöôïc chuïp bôûi NASA (thaùng 8, 2005) 
cho thaáy nhieät ñoä maët nöôùc bieån taêng ôû trung taâm baûo, gaây neân aùp
suaát thaáp ôû taâm baûo laøm cho cöôøng ñoä côn baûo taêng leân raát cao. 
1836 ngöôøi cheát
OÂ NHIEÃM KHOÂNG KHÂ Ã Â Í vaøø
AÛÛNH HÖÔÛÛNG CUÛÛA ONKK
Ñònh nghóa
Chaát gaây oâ nhieãm khoâng khí laø chaát coù trong
khoâng khí coù theå gaây ñoäc leân con ngöôøi vaø
moâi tröôøng
„ Chaáát gaâyâ oââ nhieãmã khoângâ khí coùù theåå ôûû daïïng haïït
raéén, daïïng gioïït loûûng, hoaëëc daïïng khí. Chuùùng coùù theåå
laøø caùùc hôïïp chaáát töïï nhieânâ hoaëëc do con ngöôøøi taïïo ra.
Phaân loaïi
Chaát gaây oâ nhieãm khoâng khí coù theå phaân thaønh
2 loaïi:
„ Chaáát gaâyâ oââ nhieãmã khoângâ khí sô caááp: laøø chaáát tröïïc
tieááp ñöôïïc thaûûi ra töøø moäät quaùù trình. Ví duïï: Tro buïïi
töøø nuùùi löûûa, CO2 töøø khoùùi xe, hoaëëc SO2 töøø caùùc nhaøø
maùùy.
„ Chaáát gaâyâ oââ nhieãmã khoângâ khí thöùù caááp: laøø caùùc chaáát
khoângâ ñöôïïc thaûûi tröïïc tieááp maøø ñöôïïc taïïo thaøønh do 
phaûûn öùùng giöõaõ caùùc chaáát sô caááp vôùùi nhau.
Khoaûng 4% ngöôøi cheát ôû Myõ laø do oâ nhieãm khoâng khí
(Theo thoáng keâ cuûa ÑH Harvard)
Nhieàu chaát gaây oâ nhieãm sô caáp do con ngöôøi taïo
ra
Ñöôøng ñi vaø aûnh höôûng cuûa caùc chaát gaây oâ
nhieãm khoâng khí phöùc taïp
Kieåm soaùt oâ nhieãm khoâng khí caàn phaûi coù söï
ñoàng thuaän cuûa nhieàu coäng ñoàng treân theá
giôùi
Nguoàn EPA
Caùc con ñöôøng gaây oâ nhieãm khoâng khí
Caùc nguoàn gaây oâ nhieãm
khoâng khí trong nhaø
Huùt thuoác laù
gaây ung thö phoåi
Moät soá chaáy gaây oâ nhieãm khoâng khí vaø
aûnh höôûng cuûa chuùng
„ Sulfur oxide (SOx), ñaëc bieät laø SO2
„ Coù nguoàn goác töø nuùi löûa hoaëc khoùi buïi caùc
nhaø maùy
„ Oxi hoùa thaønh SO3, taïo ra H2SO4 bôûi xuùc taùc
NO2, gaây neân möa acid.
„ Gaây oâ nhieãm moâi tröôøng do vieäc söû duïng daàu
laøm nguoàn cung caáp naêng löôïng ñaõ sinh ra
moät löôïng lôùn SO2
Söï hình thaønh vaø chuyeån hoùa
SOx trong khoâng khí
vaø möa acid 
„ Nitrogen oxides (NOx), ñaëc bieät laø NO2
„ Coù nguoàn goác töø quaù trình ñoát chaùy ôû nhieät
ñoä cao
„ Laø moät khí ñoäc coù maøu vaøng ñoû.
„ Moät trong nhöõng chaát gaây oâ nhieãm khoâng
khí nghieâm troïng nhaát
Moät ví duï veà söï taïo thaønh Nitrogen oxides 
(NOx), ñaëc bieät laø NO2
Söï hình thaønh
möa acid 
vaø taùc haïi cuûa noù
„ Carbon monoxide (CO)
„ Khoâng maøu, khoâng muøi, khoâng gaây kích thích
nhöng raát ñoäc. 
„ Laø saûn phaåm cuûa quaù trình ñoát chaùy khoâng hoaøn
toaøn nhieân lieäu nhö khí ñoát, than, goã.
„ Moät löôïng lôùn CO thaûi ra töø xe hôi, xe maùy
„ Carbon dioxide (CO2)
„ Laø khí gaây hieäu öùng nhaø kính. 
„ Laø saûn phaåm cuûa quaù trình ñoát chaùy
Hieäu öùng nhaø kính
„ Caùc hôïp chaát höõu cô bay hôi
„ Laø nhöõng chaát gaây oâ nhieãm khoâng khí. Coù theå phaân
chia thaønh nhoùm Methane vaø Khoâng methane
„ Methane (CH4) laø chaát gaây hieäu öùng nhaø kính, taêng
hieäu öùng aám leân cuûa traùi ñaát.
„ Trong caùc hôïp chaát khoâng methane coù caùc chaát chöùa
voøng thôm nhö benzene, toluene vaø xylene coù khaû
naêng gaây ung thö cao.
„ 1,3 butadien cuõng laø moät hôïp chaát nguy hieåm khaùc
coù trong khoâng khí
Söï hình thaønh methane
„ Caùc haït buïi lô löõng
„ Thöôøng ôû daïng raén hoaëc daïng loûng hoøa tan trong
khoâng khí
„ Coù nguoàn goác töø thieân nhieân nhö töø nuùi löûa, baõo caùt, 
chaùy röøng hoaëc ñoàng coû
„ hoaëc do con ngöôøi taïo ra nhö ñoát chaùy nhieân lieäu, 
caùc nhaø maùy cung caáp naêng löôïng. Con ngöôøi taïo ra
khoaûng 10% löôïng buïi lô löõng
„ Caùc haït buïi mòn coù theå nguy haïi ñeán söùc khoûe con 
ngöôøi. Gaây neân caùc loaïi beänh nhö tim, phoåi, ung thö
phoåi
Ví duï veà söï hình thaønh buïi lô löõng
Moáái töông quan giöõaõ khí quyeåån vaøø thuûûy
quyeåån bieååu thò qua voøøng tuaààn hoaøøn carbon
G
iC
G
iC
== G
igaton
G
igaton
C
arbon
C
arbon
(1 
(1 gigaton
gigaton
= 10
= 10
99ton)
ton)
Moáái töông quan giöõaõ caùùc caááu thaøønh
moâiâ tröôøøng