Bài giảng Những nguyên lý cơ bản của chũ nghĩa Mác-Lênin - Chương I: Chủ nghĩa duy vật biện chứng - Ông Văn Năm

 NHỮNG NGUYÊN LÝ CƠ BẢN 
CỦA CHỦ NGHĨA MÁC – LÊNIN 
TS. ÔNG VĂN NĂM 
ĐẠI HỌC NGÂN HÀNG TP.HCM 
2 
Phần thứ nhất 
THẾ GIỚI QUAN, PHƯƠNG PHÁP LUẬN 
TRIẾT HỌC CỦA CHỦ NGHĨA MÁC – LÊNIN 
Chương I: Chủ nghĩa duy vật biện chứng 
Chương II: Phép biện chứng duy vật 
Chương III: Chủ nghĩa duy vật lịch sử 
3 
ĐỊNH NGHĨA VỀ THẾ GIỚI QUAN 
VÀ PHƯƠNG PHÁP LUẬN 
Thế giới quan là toàn bộ những quan điểm, quan 
niệm của con người về thế giới, về bản thân con 
người, về cuộc sống và vị trí của con người trong thế 
giới đó. Thế giới quan có 3 loại hình cơ bản: 
-Thế giới quan huyền thoại là phương thức cảm 
nhận thế giới đặc trưng cho “tư duy nguyên thủy”. 
Thế giới quan huyền thoại là sự hoà quyện các yếu 
tố tri thức và cảm xúc, lý trí và tín ngưỡng, hiện thực 
và tưởng tượng, cái thật và cái hoang đường, cái 
thần và cái người,  
4 
ĐỊNH NGHĨA VỀ THẾ GIỚI QUAN 
VÀ PHƯƠNG PHÁP LUẬN 
- Thế giới quan tôn giáo là hình thái mới để thế 
giới quan thể hiện sự đa dạng và qua đó thâm nhập 
sâu hơn vào cuộc sống thường ngày của con người. 
Trong thế giới quan tôn giáo tín ngưỡng cao hơn lý 
trí, cái ảo lấn át cái thực, cái thần vượt trội cái người. 
- Thế giới quan triết học diễn tả quan điểm, 
quan niệm của con người về thế giới dưới dạng hệ 
thống các khái niệm, phạm trù đóng vai trò như 
những bậc thang trong quá trình nhận thức thế giới. 
Tư duy triết học là tư duy lý luận, là tư duy đạt đến 
trình độ tự giác. 
5 
ĐỊNH NGHĨA VỀ THẾ GIỚI QUAN 
VÀ PHƯƠNG PHÁP LUẬN 
- Thế giới quan triết học tạo nên hệ thống lý luận bao 
gồm những quan niệm chung nhất về thế giới với tư 
cách một chỉnh thể. 
- Thế giới quan triết học giữ vai trò định hướng cho 
quá trình củng cố và phát triển thế giới quan của mỗi 
cá nhân, mỗi cộng đồng trong lịch sử. 
- Triết học là học thuyết về thế giới quan, là hạt 
nhân lý luận về thế giới quan. Triết học làm cho thế 
giới quan phát triển như một quá trình tự giác trên sự 
tổng kết kinh nghiệm thực tiễn và tri thức do các khoa 
học đưa lại. 
6 
ĐỊNH NGHĨA VỀ THẾ GIỚI QUAN 
VÀ PHƯƠNG PHÁP LUẬN 
Phương pháp luận là lý luận về phương pháp, là hệ 
thống các quan điểm, các nguyên tắc chỉ đạo con 
người tìm kiếm, xây dựng, lựa chọn và vận dụng các 
phương pháp trong nhận thức và hoạt động thực tiễn 
7 
Chương I: CHỦ NGHĨA DUY VẬT BIỆN CHỨNG 
I. CHỦ NGHĨA DUY VẬT VÀ CHỦ NGHĨA DUY VẬT BIỆN 
CHỨNG 
1. Sự đối lập giữa CNDV và CNDT trong việc giải 
quyết vấn đề cơ bản của triết học 
Ph.Ăngghen viết “Vấn đề cơ bản lớn của mọi triết 
học, đặc biệt là của triết học hiện đại là vấn đề 
quan hệ giữa tư duy và tồn tại”. Trong trường hợp 
này có thể hiểu là mối quan hệ giữa vật chất và ý 
thức. Vấn đề cơ bản của triết học có hai mặt. 
8 
Chương I: CHỦ NGHĨA DUY VẬT BIỆN CHỨNG 
1. Sự đối lập giữa CNDV và CNDT trong việc giải 
quyết vấn đề cơ bản của triết học 
- Mặt thứ nhất (bản thể luận): Giữa vật chất và ý 
thức thì cái nào có trước, cái nào có sau, cái nào 
quyết định cái nào? 
- Mặt thứ hai (nhận thức luận): Con người có khả 
năng nhận thức được thế giới hay không? 
 Mối quan hệ giữa VC và YT trở thành vấn đề cơ bản của 
triết học vì việc giải quyết vấn đề này là cơ sở và là điểm 
xuất phát để giải quyết các vấn đề khác của triết học. Hơn 
nữa, việc giải quyết các mối quan hệ trên là tiêu chuẩn để 
xác định lập trường thế giới quan của các triết gia và học 
thuyết của họ. 
9 
Chương I: CHỦ NGHĨA DUY VẬT BIỆN CHỨNG 
1. Sự đối lập giữa CNDV và CNDT trong việc giải 
quyết vấn đề cơ bản của triết học 
- Giải quyết mặt thứ nhất trong vấn đề cơ bản triết 
học có 3 cách trả lời. 
+ Nhà triết học nào cho rằng VC có trước, YT có sau, 
VC quyết định YT gọi là CNDV. 
+ Nhà triết học nào cho rằng YT là cái có trước, VC là 
cái có sau, YT quyết định VC gọi là CNDT. 
+ Giữa VC và YT tồn tại độc lập không cái nào sinh ra 
cái nào, không cái nào quyết định cái nào gọi là 
triết học nhị nguyên. 
10 
Chương I: CHỦ NGHĨA DUY VẬT BIỆN CHỨNG 
1. Sự đối lập giữa CNDV và CNDT trong việc giải 
quyết vấn đề cơ bản của triết học 
Giải quyết mặt thứ hai trong vấn đề cơ bản của triết 
học? 
+ Khẳng định con người có khả năng nhận thức được 
thế giới gọi là thuyết khả tri. 
+ Khẳng định con người không có khả năng nhận 
thức được thế giới gọi là thuyết bất khả tri hay 
thuyết không thể biết. 
Câu hỏi thảo luận 
11 
1. Loại vấn đề nào sẽ có khả năng trở thành vấn đề của 
triết học? Loại vấn đề nào thực sự được coi là vấn đề 
của triết học? 
2. Tại sao nhân loại lại cần đến triết học và mãi mãi cần 
đến triết học của chủ nghĩa Mác? 
3. Từ đời sống thường nhật với nhiều bận bịu lo toan, 
nhưng ai cũng có lúc bước chân vào suy tư triết lý? 
Đó là lúc nào? Nếu ai cũng có lúc suy tư triết lý thì 
phải chăng ai cũng có lúc làm nhà triết học nghiệp dư? 
4. Hãy chỉ ra sự khác nhau giữa triết học với khoa học, 
nghệ thuật và tôn giáo. 
Câu hỏi thảo luận (tiếp) 
12 
5. Triết lý là gì? 
6. Triết lý giáo dục là gì? 
7. Vì sao trong cuộc tranh luận về sự yếu kém, lạc 
hậu của nền giáo dục Việt Nam hiện nay lại 
đụng đến cả triết lý giáo dục? 
13 
Chương I: CHỦ NGHĨA DUY VẬT BIỆN CHỨNG 
 2. CNDV biện chứng – hình thức phát triển cao 
nhất của CNDV 
 + Chủ nghĩa duy vật chất phác, ngây thơ thời cổ đại có ở nhiều 
nơi như: Ấn Độ, Trung Quốc và Hy Lạp. Sở dĩ gọi là chất phác 
vì chủ yếu dựa vào quan sát trực tiếp chứ chưa có khoa học 
chứng minh. 
 + Chủ nghĩa duy vật máy móc, siêu hình thế kỷ XVII-XVIII bị 
ảnh hưởng bởi sự phát triển rực rỡ của cơ học cổ điển của 
I.Newton, họ xem con người chỉ như hệ thống máy móc phức 
tạp khác nhau mà thôi. Ngoài ra, họ còn là những nhà siêu 
hình khi xem xét các sự vật, hiện tượng trong thế giới ở trạng 
thái ngưng đọng, biệt lập, không vận động, không phát triển. 
14 
Chương I: CHỦ NGHĨA DUY VẬT BIỆN CHỨNG 
2. CNDV biện chứng – hình thức phát triển cao 
nhất của CNDV 
+ CNDVBC do C.Mác và Ph.Ăngghen sáng lập vào 
những năm 40 của thế kỷ thứ XIX và sau đó được 
Lênin phát triển vào đầu thế kỷ XX. CNDVBC xem 
xét thế giới trong một chỉnh thể, vận động và phát 
triển theo những quy luật khách quan vốn có của 
nó. 
15 
Chương I: CHỦ NGHĨA DUY VẬT BIỆN CHỨNG 
II. QUAN ĐIỂM CỦA CHỦ NGHĨA DUY VẬT BIỆN CHỨNG 
VỀ VẬT CHẤT, Ý THỨC VÀ MỐI QUAN HỆ BIỆN CHỨNG 
GIỮA VẬT CHẤT VÀ Ý THỨC 
1. Vật chất 
a. Phạm trù vật chất: 
Các nhà triết học duy vật Hy Lạp Cổ đại coi VC là 
những vật thể hữu hình, cảm tính đang tồn tại ở 
thế giới bên ngoài như nước (Talét), lửa 
(Hêracơlít), không khí (Anaximen), hoặc cả bốn 
yếu tố: đất, nước, lửa và không khí (Amêđốclơ). 
Apâyrôn (Anaximanđrơ). 
16 
Chương I: CHỦ NGHĨA DUY VẬT BIỆN CHỨNG 
a) Phạm trù vật chất: 
- Đỉnh cao là quan niệm của Lơxíp và Đêmôcơrít khi hai ông 
coi VC là nguyên tử, thành phần cực kỳ nhỏ, cứng, tuyệt 
đối không thâm nhập được, không quan sát được, và nói 
chung là không cảm giác được. 
Nhận xét chung: Do trình độ nhận thức còn hạn chế, những 
nhà triết học Cổ đại chưa có điều kiện nghiên cứu sâu bản 
chất mà chỉ dừng lại bên ngoài các hiện tượng của thế giới. 
Hạn chế của họ là xem VC như một vật thể cụ thể, tức 
đồng nhất VC nói chung, và những dạng cụ thể của nó. 
Thế nhưng, cách xem xét thế giới của họ cơ bản là đúng, 
họ giải quyết vấn đề của thế giới từ bản thân thế giới chứ 
không cần đến những lực lượng thần bí. 
17 
Chương I: CHỦ NGHĨA DUY VẬT BIỆN CHỨNG 
a) Phạm trù vật chất: 
 Quan niệm của những nhà duy vật về VC thế kỷ XVII 
– XVIII 
- Giai đoạn này các nhà triết học vẫn coi vật chất là 
nguyên tử, thành phần nhỏ nhất, không thể phân 
chia được. Họ cho rằng vật chất có khối lượng, 
trọng lượng, có quảng tính và đặc biệt là họ tách 
rời vật chất khỏi sự vận động trong không gian và 
thời gian. 
Nhận xét: Tuy có những tiến bộ về khoa học thực 
nghiệm nhưng những quan điểm siêu hình máy 
móc vẫn là quan điểm chi phối trong những hiểu 
biết triết học về vật chất. 
18 
Chương I: CHỦ NGHĨA DUY VẬT BIỆN CHỨNG 
a) Phạm trù vật chất: 
Nguyên nhân dẫn đến sự bế tắc của những quan điểm trước 
Mác về vật chất 
- Quan niệm siêu hình về nguyên tử và vận động đã bị đánh 
đổ do những phát hiện khoa học vào cuối thế kỷ XIX đầu 
thế kỷ XX. Đó là: 
 + Năm 1895: Rơnghen phát hiện ra tia X. 
 + Năm 1896: Béccơren phát hiện ra hiện tượng phóng xạ, 
chứng tỏ nguyên tử không phải là thành phần bất biến và 
nhỏ bé nhất. 
 + Năm 1897: Tômxơn phát hiện ra điện tử, một thành phần 
cấu tạo nên nguyên tử và nhờ phát minh này mà sự tồn tại 
thực của nguyên tử đã được chứng minh. 
 + Năm 1901: Kaufiman phát hiện ra khối lượng của điện tử 
thay đổi theo vận tốc của nó. 
19 
Chương I: CHỦ NGHĨA DUY VẬT BIỆN CHỨNG 
 a) Phạm trù vật chất 
- Các phát hiện trên của khoa học đã cho thấy hạn 
chế của các nhà duy vật cổ đại, đặc biệt là hạn 
chế của Đêmôcrít về “Hạt vật chất cuối cùng” mà 
trước đó được coi là một định nghĩa thiên tài. 
- Hạn chế đó đã đưa triết học rơi vào cuộc khủng 
hoảng. CNDT đã lợi dụng các thành tựu này và nói 
rằng “nguyên tử đã biến mất”. Phải chăng VC đã 
tiêu tan mất như các nhà duy tâm quan niệm. 
Trước tình hình đó lịch sử đòi hỏi phải giải đáp được 
một cách đúng đắn và khoa học “vật chất là gì”. 
20 
Chương I: CHỦ NGHĨA DUY VẬT BIỆN CHỨNG 
 a) Phạm trù vật chất 
Trong tác phẩm Chủ nghĩa duy vật và chủ 
nghĩa kinh nghiệm phê phán, V.I. Lênin đưa 
ra định nghĩa vật chất như sau: “Vật chất là 
một phạm trù triết học dùng để chỉ thực tại 
khách quan được đem lại cho con người 
trong cảm giác, được cảm giác của chúng ta 
chép lại, chụp lại, phản ánh và tồn tại không 
lệ thuộc vào cảm giác”. 
21 
Chương I: CHỦ NGHĨA DUY VẬT BIỆN CHỨNG 
 a) Phạm trù vật chất 
Ý nghĩa của định nghĩa: 
1. Chống lại quan điểm của CNDT chủ quan và khẳng định: 
VC không do cảm giác của con người tạo ra mà cảm giác 
chỉ là phản ánh VC mà thôi. 
2. Chống lại quan điểm của CNDT khách quan cho rằng: “ý 
thức tuyệt đối” hay “tinh thần thế giới” sinh ra VC. 
3. Kế thừa và hoàn chỉnh các tư tưởng triết học DV cổ đại, 
khắc phục được hạn chế của CNDV trước Mác về VC và 
phân biệt phạm trù VC với các dạng VC cụ thể. 
4. Mở đường cho khoa học phát triển, khẳng định con người 
có khả năng nhận thức thế giới. 
5. Giải quyết được vấn đề cơ bản của triết học trên quan điểm 
của CNDVBC. 
22 
Chương I: CHỦ NGHĨA DUY VẬT BIỆN CHỨNG 
 b) Phương thức tồn tại của vật chất 
- Định nghĩa vận động: Là mọi sự biến đổi nói 
chung. 
 - Phân biệt vận động với đứng im: 
 - Nguồn gốc của vận động: 
- Những hình thức vận động cơ bản: 
+ Vận động cơ học 
+ Vận động vật lý 
+ Vận động hóa học 
+ Vận động sinh học 
+ Vận động xã hội 
23 
Chương I: CHỦ NGHĨA DUY VẬT BIỆN CHỨNG 
 b) Phương thức tồn tại của vật chất 
- Không gian: là đề cập đến vị trí, quảng tính của sự 
vật 
Tính chất của không gian: 
+ Tính khách quan. 
+ Tính ba chiều. 
+ Tính vô tận, vĩnh viễn. 
- Thời gian: là độ dài tồn tại, độ dài diễn biến nhanh 
hay chậm của các quá trình. 
Tính chất của thời gian: 
+ Tính khách quan. 
+ Tính một chiều. 
+ Tính mâu thuẫn của thời gian 
24 
Chương I: CHỦ NGHĨA DUY VẬT BIỆN CHỨNG 
 c) Tính thống nhất vật chất của thế giới 
+ Một là, chỉ có một thế giới duy nhất, thống nhất là 
thế giới VC. Thế giới VC tồn tại khách quan, có 
trước và độc lập với ý thức của con người. 
+ Hai là, mọi bộ phận của thế giới VC đều có mối liên 
hệ thống nhất với nhau, biểu hiện cụ thể là nó đều 
là dạng tồn tại cụ thể của VC, là những kết cấu 
VC, hoặc nguồn gốc VC, do VC sinh ra và đều 
chịu sự chi phối của những quy luật khách quan 
phổ biến của thế giới VC. 
+ Ba là, thế giới VC tồn tại vĩnh viễn, vô hạn và vô 
tận, không tự sinh ra, không tự mất đi. 
25 
Chương I: CHỦ NGHĨA DUY VẬT BIỆN CHỨNG 
2. Ý thức: 
a) Nguồn gốc của ý thức 
- Nguồn gốc tự nhiên của ý thức (điều kiện cần): 
Bộ não người và mối quan hệ giữa con người với 
thế giới khách quan tạo nên hiện tượng phản 
ánh năng động, sáng tạo. 
 - Nguồn gốc xã hội (điều kiện đủ): 
Nguồn gốc xã hội bao gồm lao động và ngôn ngữ: 
+ Vai trò của của lao động trong việc hình thành ý 
thức: 
+ Vai trò của ngôn ngữ trong việc hình thành và phát 
triển ý thức: 
26 
Chương I: CHỦ NGHĨA DUY VẬT BIỆN CHỨNG 
2. Ý thức: 
b) Bản chất và kết cấu của ý thức 
* Bản chất của ý thức 
- Ý thức là một hiện tượng xã hội, mang bản 
chất xã hội, nó là sự phản ánh một cách 
năng động, tích cực, sáng tạo thế giới khách 
quan vào trong bộ não con người. Ý thức là 
hình ảnh chủ quan của thế giới khách quan. 
27 
Chương I: CHỦ NGHĨA DUY VẬT BIỆN CHỨNG 
* Kết cấu của ý thức 
+ Tri thức (lý trí): là toàn bộ những hiểu biết, kết quả 
quá trình nhận thức của con người. 
+ Ý chí (niềm tin): là biểu hiện sức mạnh của bản 
thân mỗi con người nhằm vượt qua những trở ngại 
trong quá trình thực hiện mục đích, lý tưởng. 
+ Tình cảm: là những rung động biểu hiện thái độ của 
con người trong các quan hệ. 
28 
Chương I: CHỦ NGHĨA DUY VẬT BIỆN CHỨNG 
3. Mối quan hệ giữa vật chất và ý thức 
a) Vai trò của vật chất đối với ý thức 
- Vật chất có trước, ý thức có sau, vật chất quyết 
định ý thức. 
+ Vật chất là tiền đề, nguồn gốc cho sự ra đời, tồn tại 
và phát triển của ý thức 
+ Điều kiện vật chất như thế nào thì ý thức như thế 
vậy. 
+ Vật chất phát triển đến đâu thì ý thức hình thành, 
phát triển đến đó. 
+ Vật chất biến đổi thì ý thức biến đổi theo. 
Vật chất quyết định nội dung, những hình thức biểu 
hiện, và sự biến đổi của ý thức. 
29 
Chương I: CHỦ NGHĨA DUY VẬT BIỆN CHỨNG 
b) Vai trò của ý thức đối với vật chất 
- Ý thức có tính độc lập tương đối, tác động trở lại thế giới vật 
chất thông qua hoạt động của con người; sự tác động diễn 
ra theo hai hướng: tích cực và tiêu cực 
+ Ý thức phản ánh đúng hiện thực khách quan thì có tác dụng 
thúc đẩy hoạt động thực tiễn của con người trong cải tạo 
thế giới. 
+ Ý thức không phản ánh đúng thế giới khách quan sẽ kìm 
hãm hiệu quả hoạt động thực tiễn cải tạo thế giới. 
Tuy nhiên, sự tác động trở lại của ý thức đối với vật chất, 
thông qua hoạt động thực tiễn của con người dù đến mức 
độ nào chăng nữa vẫn phải dựa trên phản ánh thế giới vật 
chất và những điều kiện vật chất khách quan. 
30 
Chương I: CHỦ NGHĨA DUY VẬT BIỆN CHỨNG 
4. Ý nghĩa phương pháp luận về mối quan hệ biện 
chứng giữa vật chất và ý thức 
- Khi vận dụng mối quan hệ biện chứng giữa vật chất 
và ý thức vào trong đời sống xã hội thì phải tìm ra 
được trong đời sống xã hội những gì thuộc về nhân 
tố vật chất, những gì thuộc về nhân tố ý thức. 
- Những nhân tố vật chất: Hoàn cảnh địa lý, môi 
trường tự nhiên – xã hội, dân số, phương thức sản 
xuất, những quan hệ, lợi ích, quy luật,... 
31 
Chương I: CHỦ NGHĨA DUY VẬT BIỆN CHỨNG 
4. Ý nghĩa phương pháp luận về mối quan hệ biện 
chứng giữa vật chất và ý thức 
- Cơ sở để giúp ta xác định được những nhân tố ý 
thức là định nghĩa bản chất của ý thức, đó là toàn 
bộ đời sống ý thức (tinh thần) của con người, toàn 
bộ quá trình phản ánh của thế giới khách quan vào 
bộ óc con người. 
Những nhân tố ý thức: những đường lối, chủ 
trương, chính sách, học thuyết, lý luận, quan điểm, 
tình cảm, ý chí, các phong tục, tập quán, thói 
quen, v.v 
32 
Chương I: CHỦ NGHĨA DUY VẬT BIỆN CHỨNG 
Ý nghĩa phương pháp luận: 
Một là, nếu vật chất là nguồn gốc của ý thức, quyết 
định ý thức thì trong hoạt động của mình con 
người phải tôn trọng nguyên tắc khách quan, 
lấy thực tế khách quan làm căn cứ cho mọi hoạt 
động của mình. Biểu hiện: 
+ Thứ nhất, khi đề ra đường lối, chủ trương, chính 
sách, kế hoạch, biện pháp, mục đích, v.v con 
người không được xuất phát thuần tuý từ ý muốn 
chủ quan của mình mà phải xuất phát từ hoàn 
cảnh hiện thực. Phải xuất phát từ những nhân tố 
vật chất, vì những nhân tố vật chất quyết định 
những nhân tố ý thức. 
33 
Chương I: CHỦ NGHĨA DUY VẬT BIỆN CHỨNG 
Thứ hai, khi có đường lối, chủ trương, chính sách, 
kế hoạch, biện pháp, mục đích đúng, vấn đề 
trọng yếu quyết định con người thành – bại, 
đúng – sai, thắng – thua, hiệu quả - không hiệu 
quả là con người có tìm ra, huy động, tổ chức 
được những nhân tố vật chất thành một lực 
lượng để thực hiện đường lối, chủ trương, v.v 
của mình hay không. 
Thứ ba, con người muốn hiểu, phân tích, giải thích 
về các hiện tượng tinh thần thì không chỉ dừng 
lại ở lĩnh vực tinh thần mà phải truy tìm nguồn 
gốc của nó từ đời sống vật chất. 
34 
Chương I: CHỦ NGHĨA DUY VẬT BIỆN CHỨNG 
Hai là, nếu ý thức có thể tác động trở lại vật chất thông 
qua hoạt động của con người thì trong hoạt động của 
mình con người phải phát huy tính năng động chủ 
quan, tức là phát huy vai trò tích cực, sáng tạo của ý 
thức. Mọi hoạt động của con người đều thông qua ý 
thức, ý thức tốt thì hoạt động tốt, ý thức kém thì hoạt 
động kém. 
Thứ nhất, con người phải biết tôn trọng tri thức khoa học, 
phải biết tôn trọng thuần phong, mỹ tục, giá trị văn 
hóa, 
Thứ hai, con người phải biết làm chủ được tri thức khoa 
học. Làm chủ tri thức khoa học phải có điều kiện vật 
chất và phải có một lượng tri thức nhất định. 
35 
Chương I: CHỦ NGHĨA DUY VẬT BIỆN CHỨNG 
Alvin Toffler viết: 
 “Mù chữ trong thế kỷ XXI sẽ không phải là những 
người không biết đọc, không biết viết, mà là những 
người không học tập, không biết cách học, và không 
biết thường xuyên liên tục học tập”. 
Thứ ba, con người phải biết truyền bá tri thức khoa học 
vào quần chúng nhân dân để nó trở thành tri thức, trở 
thành niềm tin định hướng cho quần chúng nhân dân 
hành động.