Quan niệm của C.Mác về mới quan hệ giữa xã hội công dân và nhà nước

a – cả hai cái đó 
(3) Xem: C. Mác và Ph. Ăngghen. Sđd., t. 2, tr. 172. 
(4) C. Mác và Ph. Ăngghen, Sđd., t. 3, tr. 51. 
(5) Thuật ngữ [burgerliche Gesellschaft] có nghĩa là “xã 
hội tư sản”, đồng thời cũng có nghĩa là “xã hội công dân”. 
(6) C. Mác và Ph. Ăng-ghen. Sđd., Toàn tập, t. 3, tr. 52. 
 vũ mạnh toàn 
Số 6-2013 Nhân lực khoa học xã hội 21 
cấu thành cơ sở của lịch sử chính trị, tư 
tưởng của thời đại ấy. Và, với C.Mác, khi 
xem xét một trình độ phát triển nhất định 
của sản xuất, trao đổi và tiêu dùng, người 
ta sẽ thấy một xã hội công dân nhất định 
với tư cách tổng thể của chế độ xã hội nhất 
định, của một hình thức tổ chức nhất định 
của gia đình, của các đẳng cấp và giai cấp. 
Rằng, chế độ chính trị chỉ là thể hiện 
chính thức của xã hội công dân(7). 
2. Mối quan hệ giữa xã hội công 
dân và Nhà nước 
Quan niệm về mối quan hệ giữa xã hội 
công dân và Nhà nước của C.Mác thể hiện 
sự phê phán, kế thừa, phát triển những tư 
tưởng về xã hội công dân trong lịch sử tư 
tưởng triết học của nhân loại, đặc biệt là 
từ Hêghen. Do vậy, những quan niệm của 
ông về vấn đề này chủ yếu được hình 
thành trên cơ sở phê phán có kế thừa 
những quan niệm của Hêghen về vấn đề 
Nhà nước pháp quyền và xã hội công dân. 
Trước Hêghen, các nhà triết học chưa có 
sự phân biệt rõ ràng giữa Nhà nước và xã 
hội công dân. Hêghen là người đã làm sáng 
tỏ quan điểm lịch sử về xã hội công dân, 
Nhà nước pháp quyền trong mối quan hệ 
với xã hội công dân và xã hội chính trị. 
Hêghen cho rằng, xã hội công dân là một 
giai đoạn đặc biệt trong quá trình vận động 
từ gia đình tới Nhà nước. Xã hội công dân 
chưa thể trở thành xã hội công dân, khi nó 
chưa được quản lý về phương diện chính trị 
dưới sự giám sát của Nhà nước. Chỉ có 
quyền lực tối cao là Nhà nước lập hiến và 
cũng chỉ khi nào người ta thừa nhận và 
duy trì xã hội công dân ở địa vị lệ thuộc 
nhà nước thì xã hội công dân mới đảm bảo 
cho phát triển tự do, “vì nhà nước là hình 
thức chân chính của ý niệm tuyệt đối, của 
lý trí khách quan”(8). 
Hêghen còn cho rằng, xã hội dân sự là 
xã hội bao gồm nền kinh tế thị trường, các 
cá nhân, nhóm xã hội, các giai cấp – xã 
hội, các nghiệp đoàn, các hiệp hội tự 
nguyện... và các thể chế vận hành chúng. 
Với tư cách “một hệ thống nhu cầu” dựa 
trên chế độ tư hữu, sự tác động qua lại 
giữa các yếu tố đó của xã hội công dân 
được điều tiết bởi quyền công dân và tự 
bản thân chúng không phụ thuộc vào Nhà 
nước pháp quyền. Đối với Hêghen, xã hội 
công dân tồn tại song song hay bên cạnh 
nhà nước pháp quyền, nhưng lại ở địa vị lệ 
thuộc vào nhà nước. 
C.Mác đã phê phán quan điểm mà 
Hêghen tán dương, quan điểm “coi nhà 
nước là yếu tố quyết định, còn xã hội công 
dân là yếu tố bị yếu tố nhà nước quyết 
định”. C.Mác cho rằng, “nhìn bề ngoài thì 
đúng như vậy”, “tất cả những nhu cầu của 
xã hội công dân – dù giai cấp nào đang 
nắm quyền thống trị cũng vậy- đều nhất 
định phải thông qua ý muốn của nhà nước 
để có được giá trị phổ biến dưới hình thức 
những đạo luật”. Và, “nếu chúng ta tìm 
hiểu vấn đề đó, chúng ta sẽ thấy rằng 
trong lịch sử hiện đại, ý chí của nhà nước, 
nói chung, được quyết định bởi những nhu 
cầu luôn luôn thay đổi của xã hội công 
dân, bởi ưu thế của giai cấp này hay giai 
cấp khác, và xét đến cùng bởi sự phát 
triển của những lực lượng sản xuất và của 
những quan hệ trao đổi”(9). 
Hêghen coi “xã hội công dân là một giai 
(7) Xem: C. Mác và Ph. Ăng-ghen, Sđd., t. 27, tr. 657. 
(8) Theo:  ngày 6/7/2007. 
(9) C. Mác và Ph. Ăngghen. Sđd., t. 21, tr. 441. 
 quan niệm của c.mác về mối quan hệ.... 
 Nhân lực khoa học xã hội Số 6-2013 22 
đoạn đặc biệt trong quá trình vận động từ 
gia đình tới nhà nước”. Do vậy, ông rất 
quan tâm tới mối quan hệ giữa gia đình, 
xã hội công dân và Nhà nước. Với ông, gia 
đình và xã hội công dân là những lĩnh vực 
của khái niệm Nhà nước, cụ thể là những 
lĩnh vực của giai đoạn hữu hạn của Nhà 
nước, là tính hữu hạn của Nhà nước. Đó là 
cái Nhà nước đang phân chia bản thân 
thành những lĩnh vực ấy, lấy những lĩnh 
vực ấy làm tiền đề. Phê phán quan niệm 
này của Hêghen, C.Mác cho rằng, “trên 
thực tế, gia đình và xã hội công dân là 
những tiền đề của Nhà nước, chính chúng 
mới là những yếu tố thật sự tích cực; 
nhưng trong tư duy tư biện thì tất cả điều 
đó đều bị đặt lộn ngược”(10). 
Hêghen cho rằng, đối với lĩnh vực gia 
đình và xã hội công dân, Nhà nước là “sự 
tất yếu bên ngoài”, là quyền lực khiến cho 
“luật pháp” và lợi ích của gia đình phải 
phục tùng và lệ thuộc vào Nhà nước. 
C.Mác đã phê phán quan niệm này và chỉ 
ra rằng, “sự tất yếu bên ngoài” của 
Hêghen chỉ có thể có nghĩa là: “luật pháp” 
và “lợi ích” của gia đình và của xã hội phải 
nhượng bộ “luật pháp” và “lợi ích” của nhà 
nước trong trường hợp có xung đột; rằng 
chúng phải phục tùng nhà nước; hoặc ý 
chí của nhà nước và luật pháp của nhà 
nước thể hiện ra là một sự tất yếu đối với 
“ý chí” và “luật pháp” của gia đình và xã 
hội công dân(11). Về thực chất, khi Hêghen 
nói tới “sự lệ thuộc bên trong của tư pháp 
vào nhà nước, tức nói rằng tất cả những 
điều đó, về thực chất, đều do nhà nước quy 
định”; nhưng, đồng thời ông lại quy sự lệ 
thuộc ấy thành mối quan hệ “sự tất yếu 
bên ngoài” và đem đối lập nó, coi nó là một 
mặt khác, với một mối quan hệ khác mà 
trong đó, gia đình và xã hội công dân quan 
hệ với Nhà nước như với “mục đích bên 
trong” của Nhà nước. 
Trong mối quan hệ của “những lĩnh vực 
tư pháp và phúc lợi tư nhân, gia đình và 
xã hội công dân” với Nhà nước, Hêghen 
cho rằng, “đây là mối quan hệ bản chất 
của bản thân những lĩnh vực đó” và 
“không chỉ “lợi ích” của chúng, mà cả “luật 
pháp” của chúng, cả “những quy định bản 
chất” của chúng, cũng “lệ thuộc” vào nhà 
nước và “phục tùng” nhà nước”. “Nhà nước 
quan hệ với “luật pháp và những lợi ích 
của lĩnh vực ấy” (tức xã hội công dân), với 
tư cách “quyền lực tối cao”. “Lợi ích” và 
“luật pháp” của những lĩnh vực ấy quan 
hệ với nhà nước với tư cách là những cái 
“phục tùng” nhà nước và sống trong “sự lệ 
thuộc” như vậy vào nhà nước”(10). 
Phê phán quan niệm đó của Hêghen, 
C.Mác cho rằng, chính vì “sự phục tùng” 
và “sự lệ thuộc” là những quan hệ bên 
ngoài thu hẹp cái bản chất độc lập và mâu 
thuẫn với bản chất đó, nên quan hệ của 
“gia đình” và “xã hội công dân” với nhà 
nước mà Hêghen đã đưa ra là quan hệ 
mang tính “tất yếu bên ngoài”, một “sự tất 
yếu đi ngược lại bản chất bên trong của sự 
vật”. Theo C.Mác, “bản thân cái sự kiện 
thực tế - “những đạo luật của tư pháp 
cũng lệ thuộc vào tính chất nhất định của 
nhà nước” và được thay đổi phù hợp với 
tính chất đó, - cũng được quy thành mối 
quan hệ mang tính “tất yếu bên ngoài”, 
bởi lẽ, “xã hội công dân và gia đình”, trong 
(10) C. Mác và Ph. Ăngghen. Sđd., t. 1, tr. 312 - 313. 
(11) Xem: C. Mác và Ph. Ăngghen. Sđd., t. 1, tr. 309 - 310. 
 vũ mạnh toàn 
Số 6-2013 Nhân lực khoa học xã hội 23 
sự phát triển thật sự, tức là trong sự phát 
triển độc lập và đầy đủ của chúng, luôn đi 
trước nhà nước với tư cách những lĩnh vực 
đặc thù(12). 
Theo C.Mác, những luận điểm của 
Hêghen về mối quan hệ giữa gia đình, xã 
hội công dân và Nhà nước, “dưới dạng hợp 
lý” chỉ có nghĩa như sau: “gia đình và xã 
hội công dân là những bộ phận của nhà 
nước. Chất liệu Nhà nước được phân chia 
giữa chúng “do hoàn cảnh, sự tùy tiện và 
sự tự lựa chọn sứ mệnh của mình làm môi 
giới”. Công dân của nhà nước là thành 
viên của gia đình và thành viên của xã hội 
công dân”. ở Hêghen, “ý niệm hiện thực, 
tức tinh thần, tự phân chia bản thân 
thành hai lĩnh vực ý tưởng của khái niệm 
của mình, thành gia đình và xã hội công 
dân, tức là thành giai đoạn hữu hạn của 
mình”. Hay gia đình và xã hội công dân 
“được sản sinh ra từ ý niệm hiện thực”. 
Nói cách khác, ở Hêghen “cái điều kiện 
biến thành cái chịu điều kiện, cái quy định 
biến thành cái bị quy định, cái sản sinh 
biến thành sản phẩm của sản phẩn của 
nó. ý niệm hiện thực bị hạ xuống thành 
“lĩnh vực hữu hạn” của gia đình và của xã 
hội công dân chỉ là để – bằng cách vứt bỏ 
chúng”. C.Mác cho rằng, “sự phân chia 
nhà nước thành gia đình và xã hội công 
dân là một sự phân chia ý tưởng, tức là 
một sự phân chia tất yếu với tư cách là 
một bộ phận bản chất nhà nước. Gia đình 
và xã hội công dân là những bộ phận hiện 
thực của nhà nước, là những tồn tại tinh 
thần hiện thực của ý chí, là những phương 
thức tồn tại của nhà nước. Gia đình và xã 
hội công dân tự chúng cấu thành nhà 
nước. Chúng là động lực”. Nghĩa là, “nhà 
nước chính trị không thể tồn tại nếu 
không có cơ sở tự nhiên là gia đình và cơ 
sở nhân tạo là xã hội công dân. Chúng là 
conditio sine qua non (điều kiện cần thiết) 
của nhà nước”(13). 
Nhà nước và xã hội công dân tác động 
lẫn nhau như thế nào? 
Đứng trên lập trường của chủ nghĩa 
duy vật biện chứng, C.Mác đã phê phán 
quan điểm của Hêghen về mối quan hệ 
giữa nhà nước và xã hội công dân. C.Mác 
cho rằng, quan niệm của Hêghen về nhà 
nước và xã hội công dân chứa đựng “toàn 
bộ những mâu thuẫn trong cách Hêghen 
lý giải vấn đề” này. 
Theo C.Mác, Hêghen đã xuất phát từ 
tiền đề là “sự tách rời của xã hội công dân 
và nhà nước chính trị (trong trạng thái 
hiện đại)” và Hêghen “hình dung trạng 
thái này là yếu tố tất yếu của ý niệm, là 
chân lý tuyệt đối của lý tính”. Hêghen mô 
tả “nhà nước chính trị trong trạng thái 
hiện đại của nó, với sự ngự trị của sự phân 
lập những quyền lực khác nhau”. Hêghen 
gắn cho nhà nước hiện thực “đang hoạt 
động cái cơ cấu quan chức” như chính là 
thể xác của nhà nước và “nâng cơ cấu 
quan chức này, với tư cách là tinh thần 
hiểu biết, lên trên chủ nghĩa duy vật của 
xã hội công dân”. Đối với Hêghen, bản 
thân nhà nước, tức “quyền hành chính”, 
thông qua “những đại biểu toàn quyền”, 
bước vào phạm vi của xã hội công dân để 
duy trì “lợi ích phổ biến của nhà nước và 
pháp chế”... C.Mác cho rằng, “những đại 
biểu toàn quyền của chính phủ”, tức “các 
(12) Xem: C. Mác và Ph. Ăngghen, Sđd., t. 1, tr. 310-311. 
(13) C. Mác và Ph. Ăngghen, Sđd., t. 1, tr. 314 - 315 - 316. 
 quan niệm của c.mác về mối quan hệ.... 
 Nhân lực khoa học xã hội Số 6-2013 24 
quan chức của quyền hành pháp” là người 
đại biểu nhà nước chân chính” - không 
phải của “xã hội công dân”, mà “chống lại” 
“xã hội công dân”. Vì thế, trong quan niệm 
của Hêghen, sự đối lập giữa nhà nước và 
xã hội công dân được xác lập. Nhà nước 
không ở trong xã hội công dân, mà ở ngoài 
xã hội công dân; nhà nước chỉ tiếp xúc với 
xã hội công dân thông qua “những đại 
biểu toàn quyền” của mình. Như vậy, theo 
C.Mác, “nhà nước” trong quan điểm của 
Hêghen, với tư cách “một cái gì ở thế giới 
bên kia và xa lạ với bản chất của xã hội 
công dân”. Nhà nước “khẳng định bản 
thân bằng những đại biểu của mình, đối 
lập với xã hội công dân. “Cảnh sát”, “tòa 
án” và “cơ quan hành chính” không phải là 
đại biểu của bản thân xã hội công dân với 
tư cách xã hội đang thông qua chúng và 
nằm trong chúng mà bảo vệ lợi ích phổ 
biến của chính mình với tư cách đại biểu 
toàn quyền của nhà nước để quản lý nhà 
nước chống lại xã hội công dân(14). C.Mác 
phê phán Hêghen ở chỗ, Hêghen đã đem 
“tính phổ biến tồn tại tự nó và cho nó của 
nhà nước đối lập với những lợi ích đặc thù 
và những nhu cầu đặc thù của xã hội công 
dân”. Hay nói cách khác, “bất cứ ở đâu ông 
cũng mô tả sự xung đột giữa xã hội công 
dân và nhà nước”(15). 
Trong quan niệm của Hêghen, mối 
quan hệ giữa nhà nước và xã hội công dân 
còn thể hiện mâu thuẫn, khi ông nâng “xã 
hội công dân” lên “đẳng cấp tư nhân” và 
“đem xã hội công dân là đẳng cấp tư nhân 
đối lập với nhà nước chính trị”; đồng thời 
“ông coi yếu tố đẳng cấp của quyền lập 
pháp chỉ là chủ nghĩa hình thức chính trị 
của xã hội công dân, coi đó là mối quan hệ 
phản chiếu của xã hội công dân đối với 
nhà nước và là mối quan hệ không làm 
thay đổi bản chất của nhà nước”(16). C.Mác 
cho rằng, Hêghen đã “quên rằng đây là nói 
về mối quan hệ phản chiếu và ông nâng 
các đẳng cấp công dân, coi là đẳng cấp 
công dân, lên thành những đẳng cấp chính 
trị, nhưng vẫn chỉ về mặt quyền lập pháp 
mà thôi, thành thử bản thân hiệu lực của 
họ trở thành bằng chứng của sự tách rời”. 
Hêghen làm cho yếu tố đẳng cấp trở thành 
biểu hiện của sự tách rời, nhưng đồng thời 
yếu tố này phải là đại biểu của sự đồng 
nhất không tồn tại. Hêghen biết sự tách 
rời giữa xã hội công dân và nhà nước 
chính trị, nhưng ông lại muốn cho sự 
thống nhất của nhà nước biểu hiện ra 
trong nhà nước, hơn nữa biểu hiện ra sao 
cho các đẳng cấp của xã hội công dân, lại 
đồng thời hợp thành yếu tố đẳng cấp của 
xã hội lập pháp”. C.Mác cho rằng, Hêghen 
đã “làm một trò ảo thuật”, khi ông ta “coi 
sự tách rời của xã hội công dân với xã hội 
chính trị là một mâu thuẫn”. Điều sai lầm 
của Hêghen là ở chỗ ông thỏa mãn với “cái 
vẻ bề ngoài của việc giải quyết mâu thuẫn 
đó và coi cái bề ngoài ấy là bản chất của 
sự việc”. “Hêghen không gọi vấn đề đang 
nói tới bằng cái tên gọi quen thuộc của nó. 
Đó là vấn đề tranh cãi giữa chế độ đại 
diện và chế độ đẳng cấp. Chế độ đại diện 
là một bước tiến lớn, vì nó là biểu hiện 
công khai, chân thật, triệt để của trạng 
thái nhà nước hiện đại. Nó là mâu thuẫn 
không bị che đậy”(17). 
(14) Xem: C. Mác và Ph. Ăngghen, Sđd., t.1, tr. 381. 
(15) Xem: C. Mác và Ph. Ăngghen, Sđd., t. 1, tr. 419. 
(16) C. Mác và Ph. Ăngghen. Sđd., t. 1, tr. 419. 
(17) C. Mác và Ph. Ăngghen. Sđd., t.1, tr. 420 – 422. 
 vũ mạnh toàn 
Số 6-2013 Nhân lực khoa học xã hội 25 
Thừa nhận xã hội công dân là đẳng cấp 
tư nhân, Hêghen đã tuyên bố những sự 
khác biệt đẳng cấp của xã hội công dân là 
những khác biệt “phi chính trị”, và ông coi 
“đời sống công dân và đời sống chính trị 
không những khác nhau, mà thậm chí còn 
đối lập với nhau”. 
C.Mác đã tóm tắt tiến trình tư tưởng 
của Hêghen về xã hội công dân như sau: 
Hêghen coi “xã hội công dân là đẳng cấp 
tư nhân”, hoặc đẳng cấp tư nhân là đẳng 
cấp trực tiếp, bản chất, cụ thể của xã hội 
công dân. Chỉ trong yếu tố đẳng cấp của 
quyền lập pháp, xã hội công dân mới đạt 
được “ý nghĩa chính trị và hiệu lực chính 
trị”. Đó là một cái gì mới, gắn với xã hội 
công dân, là một chức năng đặc thù, vì 
chính tính chất của xã hội công dân coi là 
đẳng cấp tư nhân, thể hiện sự đối lập của 
xã hội công dân với ý nghĩa chính trị và 
hiệu lực chính trị, thể hiện sự thiếu tính 
chất chính trị, tức thể hiện đúng cái mặt 
của xã hội công dân là tự bản thân nó, nó 
không có ý nghĩa chính trị và hiệu lực 
chính trị. Đẳng cấp tư nhân là đẳng cấp 
của xã hội công dân, hoặc xã hội công dân 
là đẳng cấp tư nhân. Vì vậy, Hêghen đã 
nhất quán khi ông loại “đẳng cấp phổ 
biến” ra khỏi “yếu tố đẳng cấp của quyền 
lập pháp”. Phê phán quan điểm này, 
C.Mác cho rằng, “xã hội công dân, hay 
đẳng cấp tư nhân, không có trách nhiệm 
như vậy; hoạt động bản chất của nó không 
bao hàm tính quy định theo đó cái phổ 
biến sẽ là mục đích của nó; nói cách khác, 
hoạt động bản chất của nó không phải là 
tính quy định của cái phổ biến. Đẳng cấp 
tư nhân là đẳng cấp của xã hội công dân 
tự mình đối lập với nhà nước. Đẳng cấp 
của xã hội công dân không phải là đẳng 
cấp chính trị”(18). Vậy trên thực tế, “đẳng 
cấp tư nhân” hay “xã hội công dân” là cái 
gì? Là đẳng cấp tư nhân, tức là mặt đối 
lập với nhà nước và là cái tách rời với nhà 
nước. Do vậy, theo C.Mác, “muốn có được 
“ý nghĩa chính trị và hiệu lực chính trị”, 
đẳng cấp tư nhân này, ngược lại, phải 
không còn là cái mà nó đã là, với tư cách 
là đẳng cấp tư nhân. Chỉ có vậy, nó mới có 
được “ý nghĩa chính trị và hiệu lực chính 
trị của nó”. C.Mác cho rằng, hành vi chính 
trị này là một sự hóa thân đầy đủ nhất. 
Trong hành vi này, “xã hội công dân phải 
hoàn toàn từ bỏ bản thân, tức là từ bỏ cả 
xã hội công dân lẫn đẳng cấp tư nhân, 
phải biểu hiện cái mặt của bản chất của 
nó không những không có gì là chung với 
sự tồn tại công dân thực sự của bản chất 
của nó, mà còn mâu thuẫn trực tiếp với sự 
tồn tại đó nữa”(19). 
3. Kết luận 
Quan niệm về quan hệ giữa xã hội công 
dân và Nhà nước của C.Mác đã thể hiện rõ 
lập trường duy vật biện chứng của ông. 
C.Mác đã kế thừa có phê phán những 
quan niệm của Hêghen về xã hội công dân 
và Nhà nước pháp quyền và đồng quan 
điểm với Hêghen ở chỗ, coi “xã hội công 
dân là một hiện tượng lịch sử, là kết quả 
của sự phát triển lịch sử mà không phải là 
“vật ban tặng” của tự nhiên”; xã hội công 
dân chỉ có tính chất tạm thời chứ không 
phải là vĩnh viễn. Chính vì vậy, sau này, 
khi C.Mác cho rằng, giai cấp lao động, 
trong tiến trình phát triển của mình, sẽ 
(18) C. Mác và Ph. Ăngghen. Sđd., t. 1, tr. 423. 
(19) C. Mác và Ph. Ăngghen. Sđd., t. 1, tr. 425. 
 quan niệm của c.mác về mối quan hệ.... 
 Nhân lực khoa học xã hội Số 6-2013 26 
thay thế xã hội công dân cũ bằng một hiệp 
hội, hiệp hội này sẽ loại bỏ các giai cấp và 
những đối kháng của chúng, và sẽ không 
còn quyền lực chính trị theo đúng nghĩa 
của nó nữa, vì quyền lực chính trị là sự 
tóm lược chính thống của đối kháng trong 
xã hội công dân. 
Điểm khác nhau căn bản giữa C.Mác và 
Hêghen thể hiện trong sự phân tích của 
hai ông về bản chất của xã hội công dân 
và Nhà nước và quan hệ giữa chúng. Khi 
Hêghen lấy “tinh thần phổ biến”, “ý niệm 
tuyệt đối” làm điểm xuất phát thì C.Mác 
lấy đời sống hiện thực, mà trước hết là 
phương thức sản xuất của xã hội làm điểm 
xuất phát. Hêghen coi xã hội công dân độc 
lập với Nhà nước nhưng ở địa vị lệ thuộc 
vào nhà nước và trong mối quan hệ giữa 
chúng, Nhà nước là yếu tố quyết định, còn 
gia đình, xã hội công dân là yếu tố bị 
quyết định. Ngược lại, C.Mác coi gia đình 
và xã hội công dân là những tiền đề hiện 
thực của Nhà nước, chính chúng mới là 
những yếu tố thực sự tích cực. Với quan 
điểm này, C.Mác đã phê phán Hêghen và 
cho rằng, với “tư duy tự biện thì tất cả 
điều đó đều bị đặt lộn ngược”... 
Tóm lại, theo quan niệm của C.Mác, 
“xã hội công dân là cơ sở của toàn bộ lịch 
sử” và vì vậy, xã hội công dân có liên 
quan tới hầu hết các vấn đề quan trọng 
trong đời sống xã hội của con người, như 
xã hội công dân với cá nhân, tự do cá 
nhân, lợi ích “tư nhân”; mối quan hệ giữa 
xã hội công dân với sản xuất, lực lượng 
sản xuất, phương thức sản xuất, quan hệ 
sở hữu, giai cấp, gia đình, nhà nước, dân 
tộc... Do đó, quan niệm về xã hội công dân 
của C.Mác còn chứa đựng nhiều nội dung 
quan trọng mà chúng ta cần tiếp tục 
nghiên cứu, làm rõ để vận dụng một cách 
phù hợp vào xây dựng xã hội công dân, 
kinh tế thị trường, Nhà nước pháp quyền 
định hướng xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam 
hiện nay. 
TàI LIệU THAM KHảO 
1. C. Mác và Ph. Ăngghen. Toàn tập, 
t.1, Nxb. Chính trị Quốc gia, Hà Nội, 1995. 
2. C. Mác và Ph. Ăngghen. Toàn tập, 
t.2, Nxb. Chính trị Quốc gia, Hà Nội, 1995. 
3. C. Mác và Ph. Ăngghen. Toàn tập, 
t.21, Nxb. Chính trị Quốc gia, Hà Nội, 1995. 
4. C. Mác và Ph. Ăngghen. Toàn tập, t.3, 
Nxb. Chính trị Quốc gia, Hà Nội, 1995. 
5. C. Mác và Ph. Ăng-ghen. Toàn tập, 
t.27, Nxb. Chính trị Quốc gia, Hà Nội, 1996. 
6. Đỗ Hoài Nam. Cơ sở lý luận và thực 
tiễn của sự hình thành và phát triển xã 
hội dân sự định hướng xã hội chủ nghĩa ở 
Việt Nam trong giai đoạn hiện nay, (Đề tài 
khoa học cấp Nhà nước, Viện Khoa học xã 
hội Việt Nam, Hà Nội, 2010). 
7. Nguyễn Thanh Tuấn. Xã hội dân sự: 
từ kinh điển Mác - Lênin đến thực tiễn 
Việt Nam hiện nay, Tạp chí Cộng sản, 
số 117, năm 2007. 
8. Đào Trí úc. Mối liên hệ giữa nhà nước 
với xã hội dân sự và vấn đề cải cách hành 
chính, Tạp chí Triết học, số 3 năm 2004. 
9. Võ Khánh Vinh. Mối quan hệ giữa 
xã hội - cá nhân - nhà nước trong nhà 
nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa ở Việt 
Nam, Tạp chí Nhà nước và Pháp luật, số 
2 năm 2003. 
10. Võ Khánh Vinh. Một số vấn đề lý 
luận về xã hội dân sự, Tạp chí Khoa học 
xã hội, số 4 năm 2008.