Sản phẩm du lịch văn hoá và vai trò của văn hoá quản lý du lịch ở Việt Nam

Đấy thực sự là 
những tuyến điểm du lịch có tính văn hoá. Tính văn hoá trong sản phẩm du lịch cũng 
được coi là một tiêu chuẩn xác định chất lượng sản phẩm du lịch. 
Muốn có hệ thống sản phẩm du lịch mang nội hàm văn hoá phải xây dựng được 
những sản phẩm đáp ứng được hai yêu cầu tính độc đáo và tính biểu trưng của nền văn 
hoá dân tộc. Tuy nhiên, nhìn sang các nước bạn, không xa xôi là các nước láng giềng 
chúng ta cũng thấy cần phải học tập họ rất nhiều về vấn đề này. Thái Lan rất cố gắng 
để trở thành một truly asia thứ hai, sau Malaysia. Trên thực tế, họ đã làm được điều 
đó, chỉ vì khẩu hiệu trên đã bị sở hữu trước bởi Malaysia ma thôi. Hai quốc gia này 
đều ý thức rất rõ nguồn lực văn hoá là nguồn lực quan trọng nhất đối với sự nghiệp 
phát triển du lịch ở đất nước của họ. Vì thế, bản thân Bangkok trong kế hoạch tuyên 
truyền năm 2005 đặt slogan là “BANGKOK, the city of CULTURE”. Lào, Cam pu 
chia, Mianma và Thái Lan đã có rất nhiều hợp tác nhằm khuyếch trương hình ảnh văn 
hoá Khơme chung của nhóm các nước này với ảc những tương đồng và khác biệt: 
lands of elephans, lands of emerald buddha Trong khi đó điều này ở Việt Nam chưa 
được thực sự quan tâm ở các cấp quản lý vĩ mô của ngành du lịch nước ta. 
 7
Ngoài ra, tính văn hoá của bản thân người phục vụ, nhất là các hướng dẫn viên 
du lịch, cúng giữ vai trò đặc biệt quan trọng. Nó được quy định bởi thái độ ứng xử, 
hiểu biết rộng, thói quen chính xác, khoa học Thật buồn khi một hướng dẫn viên du 
lịch mà chỉ có một kiến thức nghèo nàn, cũng không thể chấp nhận được hướng dẫn 
viên du lịch mặc dù rất lịch sự, lễ phép, nhưng lại có phong cách làm việc không khoa 
học, luôn trễ giờ Điều này là thực tế khi công tác đào tạo nhân lực cũng như chính 
sách phát triển nhân lực của ngành vẫn đang ở giai đoạn đầu, thiếu kiểm tra, đánh giá 
thường xuyên. Tình trạng hướng dẫn viên không được đào tạo hoặc đào tạo cấp tốc 
không đáp ứng đúng và đủ nhu cầu của thực tế là có thực, một trong những hiện tượng 
phổ biến là sitting guide (hướng dẫn “hờ”). 
Sản phẩm du lịch văn hoá không thể đạt chất lượng tốt nếu môi trường du lịch 
không tốt. Môi trường du lịch bao gồm cả môi trường sinh thái tự nhiên và môi trường 
xã hội nhân văn. Hiện nay, du khách vẫn phải chịu đựng nhiều phiền toái ở các điểm 
du lịch của nước ta như ăn xin, chèo kéo khách, chưa nói đến đủ loại lệ phí, thậm chí 
cả trộm cắp, cướp giật. Trong trường hợp này, những giá trị tốt đẹp của văn hoá truyền 
thống thậm chí cũng bị phương hại. 
Một đánh giá của học giả nước ngoài “ngành du lịch lâu nay được coi là ngành 
thúc đẩy hiểu biết văn hoá và hoà bình, nhưng trong thực tế ngành này thường đánh 
mất đi các bản sắc văn hoá và dẫn đến xung đột.”12 Nhận xét này có vẻ nặng nề 
nhưng trên thực tế không phải không thể lấy ví dụ ở Việt Nam chúng ta. Một phần 
xung đột xuất phát từ thực tiễn là du lịch văn hoá trọn gói bắt đầu xa rời vị trí văn hoá. 
Các bản sắc văn hoá bị cắt giảm gói gọn trong một thế giới được các cuốn sách hào 
nhoáng giới thiệu, biến những nơi thôn dã với sự phong phú về bản sắc văn hoá trở 
thành những nơi chật hẹp và hời hợt bề ngoài. 
Một điểm nội trội trong khai thác du lịch văn hoá ở Việt Nam hiện nay mà thế 
giới đã lên tiếng cảnh báo từ cuối thế kỷ trước đó là việc lạm dụng giới thiệu các bản 
sắc văn hoá, sự bắt chước, khuynh hướng đồng nhất về văn hoá đã làm mất đi những 
nét đặc sắc riêng, khiến cho du khách phải đi tìm những điểm du lịch mới, nơi “chủ 
12
 Thanh Hà, lược dịch từ The Courier, Hướng đi đúng của du lịch văn hoá, tạp chí Du lịch Việt Nam, số 
12/2000. 
 8
nghĩa hiện thực” hãy còn tồn tại.13 Gần đây, chỉ cần đi thăm bất kỳ một làng quê Bắc 
Bộ nào được khai thác cho du lịch chúng ta cũng sẽ được chào bán “tranh Đông Hồ”, 
“lụa Vạn Phúc”, “tranh thêu Quất Động” mặc dù đó không phải là quê hương của 
những sản vật đó. Tương tự, xu hướng giống nhau từ phục trang, lễ rước (lễ nghi) cho 
đến các hoạt động của các lễ hội dân gian ở miền Bắc Việt Nam cũng thật đáng lo ngại 
khi du khách không thấy được sự khác biêt giữa một đám rước Hội Lim (Bắc Ninh) 
với một đám rước nhân “giỗ mẹ” bá chúa phủ Giày ở Nam Định. 
Tổng thư ký WTO14 từng phát biểu rằng, du lịch có hai mặt. Mặt “vui vẻ” là nó 
mang lại nguồn ngoại tệ, nhưng du lịch cũng có thể là mối đe doạ bởi nó thu hút nhiều 
du khách quá mức chịu đựng của một điểm du lịch nào đó. Một điạ điểm du lịch văn 
hoá như điện Louvre tại Paris chẳng hạn, người ta biết cách quản lý, điều chỉnh một 
lượng du khách như thế nào là vừa. Nhưng ở Việt Nam, dường như chúng ta mới chỉ 
quan tâm đến việc làm sao cho du khách đến nhiều và nhiều hơn nữa mà thôi. 
Văn hoá du lịch 
Nếu như việc thống nhất quan niệm có vẻ đơn giản ở hai thuật ngữ đã nêu “du 
lịch văn hoá” và “sản phẩm du lịch”, thì đối với thuật ngữ “văn hoá du lịch” tình hình 
khác hẳn. Có rất nhiều ý kiến khác nhau, do cách tiếp cận và mục tiêu đưa ra khái 
niệm khác nhau, có những ý kiến thật khó tìm thấy một vài điểm chung. 
Tiếp cận dưới góc độ coi du lịch là một ngành kinh doanh, Nguyễn Văn Bình15 
phát biểu: “Thực chất của mối quan hệ giữa văn hoá với kinh doanh nói chung và kinh 
doanh du lịch nói riêng còn hàm chứa cả tính văn hoá trong đó. Nói cách khác, hành 
vi kinh doanh muốn có được thành công phải được thực hiện một cách văn hoá. Có thể 
gọi chung là nghệ thuật kinh doanh hay văn hoá kinh doanh. Riêng đối với kinh doanh 
du lịch, văn hoá kinh doanh du lịch hay nói gọn là văn hoá du lịch còn bao hàm cả 
môi trường văn hoá du lịch, cụ thể là môi trường xã hội nhân văn.” Như thế, quan 
điểm này cụ thể hoá văn hoá du lịch thành tính văn hoá, tức là hành vi, thái độ văn hoá 
hoặc đạo đức trong phục vụ, hay trong giao dịch kinh doanh. Tuy nhiên điều này chưa 
đủ, bởi vì, dù du lịch là một hoạt động có sẵn tính văn hoá thì suy cho cùng nó vẫn là 
13
 Theo ý kiến của Peter Keller, Bộ trưởng Du lịch Thuỵ Sỹ, WTO News, tạp chí Du lịch Việt Nam, số 9/1999. 
14
 Francesco Frangialli, WTO News, tạp chí Du lịch Việt Nam, số 9/1999. 
15
 Trong Du lịch và văn hoá du lịch, tạp chí Du lịch Việt Nam, số 8/1999. 
 9
một hoạt động kinh doanh, như vậy ngoài thái độ của người kinh doanh thì kể cả các 
“sản phẩm hàng hoá” cũng phải bảo đảm tính văn hoá. Tính văn hoá của sản phẩm du 
lịch được thể hiện trong toàn bộ chi tiết, từ điểm du lịch, tuyến du lịch, các dịch vụ và 
phương tiện du lịch Trong mỗi chi tiết trên đều phải bao hàm được đẩy đủ những 
yếu tố tạo thành tính văn hoá. Tóm lại, toàn bộ mối quan hệ tổng hoà giữa khách du 
lịch, người đón khách, sản phẩm du lịch và các thiết chế đã tạo nên tính văn hoá trong 
du lịch hay nói cách khác, đã tạo nên một bộ phận của văn hoá du lịch. 
Với quan niệm khác, Thái Bình16 cho rằng “Văn hoá du lịch là do hoạt động du 
lịch, một hình thức hoạt động văn hoá xã hội đặc thù, sinh ra hoặc lien quan mật thiết 
với nó; văn hoá du lịch sẽ phát triển cùng với sự phát triển của du lịch Chừng mực 
nào đó có thể hiểu văn hoá du lịch là tổng hoà của văn hoá vật chất và văn hoá tinh 
thần do loài người tạo nên; là văn minh tinh thần và văn minh vật chất liên quan mật 
thiết đến hoạt động du lịch của nhân loại.” Văn hoá du lịch được hình thành do sự tác 
động lẫn nhau giữa các thành phần tham gia vào hoạt động du lịch, bao gồm tài 
nguyên du lịch, khách du lịch, dân cư nơi khách đến, chính quyền địa phương và 
doanh nghiệp du lịch. Trong đó, khách du lịch là trung tâm tạo ra sự tác động, tài 
nguyên du lịch là đối tượng với sức thu hút du lịch ban đầu và các thành phần còn lại 
tạo ra điều kiện đủ để có du lịch và có văn hoá du lịch. 
Trần Văn Thông17 tổng hợp các cách biểu đạt khác nhau của định nghĩa văn hoá 
du lịch: 
+ Là tổng của cải vật chất và của cải tinh thần có liên quan đến du lịch. 
+ Là kết quả tác động lẫn nhau giữa chủ thể du lịch (du khách), khách thể du 
lịch (tài nguyên du lịch) với môi giới du lịch (ngành du lịch – tourism industry). 
+ Là một loại hình thái văn hoá của đời sống du lịch. 
+ Là một loại hình thái văn hoá đặc thù, lấy nhân tố giá trị nội tại của văn hoá 
chung làm chỗ dựa, lấy các yếu tố du lịch làm căn cứ, tác dụng với quá trình hoạt động 
du lịch. 
16
 Trong Du lịch – phương tiện hữu hiệu của giao lưu văn hoá, tạp chí Du lịch Việt Nam, số 11/2001. 
17
 Trong Tổng quan du lịch, Trường ĐHDL Văn Lang, 2002. 
 10
+ Là nội dung văn hoá do du lịch – hiện tượng xã hội độc đáo này thể hiện ra, là 
văn hoá do du khách và người làm công tác du lịch tích luỹ và sáng tạo ra trong hoạt 
động du lịch. 
Tóm lại có thể hiểu: Văn hoá du lịch là toàn bộ thế ứng xử của những người 
quản lý và kinh doanh du lịch, của khách du lịch và những người có liên quan (như 
cộng đồng dân cư địa phương, những người có tác động trực tiếp, gián tiếp tới hoạt 
động du lịch) với nhau và với tài nguyên và môi trường du lịch, đồng thời là các 
hoạt động nhằm tạo nên môi trường không gian văn hoá tại các tuyến, điểm, khu du 
lịch của người kinh doanh và quản lý du lịch, làm hài lòng người tiêu dùng du lịch tại 
điểm đến. Văn hoá du lịch còn là việc thể hiện bản sắc văn hoá của 1 dân tộc, 1 cộng 
đồng dân cư hay một vùng, một khu vực địa lý nhất định trong hoạt động du lịch của 
những người làm du lịch (cả quản lý và kinh doanh nói chung) một cách vừa khái quát 
vừa cụ thể qua các việc làm nhằm tạo cho du lịch các giá trị đặc sắc riêng biệt. 
Văn hoá quản lý du lịch 
+ Là một hoạt động cụ thể, một lĩnh vực cấu thành nên văn hoá du lịch. Hoạt 
động du lịch có phát triển thuận lợi hay không phụ thuộc vào nhiều yếu tố, trong đó có 
môi trường, điều kiện kinh doanh du lịch, phương thức tổ chức quản lý 
+ Quản lý du lịch là hoạt động điều phối hoạt động du lịch theo các nguyên 
tắc, quy định để hoạt động ấy đáp ứng yêu cầu và kết quả mong muốn của người hoặc 
cơ quan quản lý. Cụ thể hơn, đó là sự tác động một cách có tổ chức, có hướng đích của 
nhà quản lý đến tất cả các hoạt động du lịch nhằm thống nhất các hoạt động đó trong 
một phạm vi chung, giới hạn chung của một địa phương, một khu vực, một lĩnh vực 
kinh doanh của cả quốc gia. 
Tựu chung, văn hoá quản lý du lịch là văn hoá du lịch thể hiện trong lĩnh vực 
quản lý các hoạt động du lịch sao cho vừa đảm bảo các yêu cầu, nguyên tắc quản lý 
thống nhất được xác định với thái độ, hành vi ứng xử giữa chủ thể quản lý với đối 
tượng quản lý trong hoạt động du lịch có được sự đồng thuận cao độ, vừa tạo ra môi 
trường và động lực quản lý du lịch phù hợp nhất với các giá trị văn hoá quốc gia và 
quốc tế. 
 11
Văn hoá quản lý du lịch là việc vận dụng các giá trị văn hoá chung của nhân 
loại cùng với các giá trị văn hoá bản địa vào hoạt động quản lý du lịch sao cho các 
hoạt động quản lýấy có tác động mạnh mẽ, thuận lợi và phù hợp với yêu cầu, nội dung 
hoạt động du lịch. 
Vai trò của văn hóa quản lý du lịch với phát triển sản phẩm du lịch văn hóa Việt 
Nam 
Từ việc phân tích nội hàm khái niệm sản phẩm du lịch văn hoá, ở đây, chúng ta 
sẽ đề cập chủ yếu đến văn hoá trong quản lý lữ hành. Tôi sẽ phân tích vai trò của văn 
hoá quản lý lữ hành đối với việc phát triển các sản phẩm du lịch văn hoá Việt Nam, 
khắc phục các tồn tại, hạn chế đã nêu. 
* Khai thác tích cực về thói quen, tập quán, tinh thần sáng tạo, tâm lý lao động, 
lứa tuổi, cộng đồng của những cơ quan, người lao động lữ hành. 
- Đối với tập thể (cơ quan): 
Việc cần thiết là phải tạo dựng được một hình ảnh đoàn kết, mạnh mẽ và phát 
triển của cộng đồng làm việc, tạo dựng một bầu không khí xã hội tập thể tích cực, 
trong đó mỗi thành viên có khả năng phát triển bản thân và đóng góp cho tập thể vì lợi 
ích của cá nhân và tập thể. Từ ngoai nhìn vào, đó là một hình ảnh thống nhất, một 
thương hiệu đáng tin cậy, và hơn hết, một tập thể văn hoá. Trong điều kiện đó, người 
lao động mới có thể sáng tạo, điều chỉnh hành vi và đóng góp tốt nhất cho sản phẩm 
dịch vụ của tập thể (cơ quan). Nếu đó không phải là một tập thể văn hoá, thật khó tin 
họ biết cách khai thác và kinh doanh đúng nghĩa, có trách nhiệm và hiệu quả loại hình 
du lịch văn hoá. 
Như thế, mỗi tập thể (cơ quan) du lịch/lữ hành cần tạo dựng văn hoá doanh 
nghiệp/văn hoá kinh doanh, có thể nhấn mạnh những bẳn sắc riêng của tập thể mình, 
nhân lên lòng tự hào và sự gắn bó của mỗi thành viên đối với tập thể, rât nhiều nơi tạo 
dựng hình ảnh một “gia đình”, không phải là vô cớ. 
- Đối với cá nhân/người lao động: 
Cần có văn hoá đánh giá công bằng, xác đáng, khen chê, thưởng phạt nghiêm 
minh, rõ ràng, biết tôn vinh những đóng góp, những ưu điểm, tinh thần sáng tạo, thói 
 12
quen tốt, tập quán có lợi của các cá nhân cụ thể. Nêu trơt hành điển hình có thể phát 
động phong trào học tập để nét riêng đó trở thành nét chung-văn hoá mới của tập thể. 
Ví dụ, nhiều công ty du lịch huán luyện nhân viên 1 kiểu chào khách thống nhất từ 
sang kiến của 1 người cụ thể, làm du khách rất ngạc nhiên và thú vị, từ đó có cảm tình 
và tin tưởng hơn ở chất lượng dịch vụ của công ty lữ hành đó. Tất cả những điều này 
không trực tiếp nhưng lại ảnh hưởng không nhỏ đến sản phẩm kinh doanh, một trong 
số đó là sản phẩm du lịch văn hoá, vốn bị quyết định chất lượng bởi rất nhiều yếu tố, 
trong đó có yếu tố nhân lực và cảm tính của người sử dụng dịch vụ. 
* Vận dụng thái độ giao tiếp ứng xử phù hợp với việc quản lý các chương trình 
du lịch, các đơn vị kinh doanh lữ hành sao cho có được mối đồng cảm sâu sắc giữa 
chủ thể và khách thể trong kinh doanh lữ hành. 
- Quản lý cấp vĩ mô: 
Cần xác định việc quản lý các chương trình (một hình thái sản phẩm) du lịch 
văn hoá phải khác với các chương trình du lịch thiên nhiên hay các chương trình du 
lịch giải trí, chuyên biệt khác. Không đánh đồng đồng nghĩa với việc xem xét nghiêm 
túc tính chất, đặc điểm của loại sản phẩm này sẽ giúp các cơ quan uan rlý nhà nước 
cấp vĩ mô ban hành và hướng dẫn thực thi các chính sách phát triển du lịch văn hoá 
hiệu quả, có tính đến tính nhạy cảm văn hoá, tính giao thoa, tiếp xúc, tính đối sánh và 
khó định lượng, định cấp của văn hoá. Từ đó tránh đưa ra những chính sách phi văn 
hoá, làm hại tài nguyên, ảnh hưởng trực tiếp đến sản phẩm du lịch văn hoá cũng như 
hàng loạt các chính sách không phù hợp với tâm lý, tập quán, tính cách của những 
thành phần đã và đang tham gia vào hoạt động du lịch văn hoá. Chẳng hạn, nếu ý thức 
được sự tôn nghiêm và giá trị tinh thần riêng biệt của các khu di tích – danh thắng gắn 
với tôn giáo như Yên Tử, Hương Sơn, chùa Tây Phương người ta sẽ không đẻ xảy ra 
những sự kiện đáng tiếc như việc đào đất đá, sạt lở, dự kiến xây dựng nhà máy xử lý 
rác thải 
- Quản lý cấp doanh nghiệp: 
Văn hoá quản lý thể hiện ở việc định hướng chiến lược của doanh nghiệp, xác 
định vai trò, trách nhiệm xã hội của doanh nghiệp khi khai thác, kinh doanh sản phẩm 
 13
du lịch văn hoá bên cạnh mục tiêu lợi nhuận nhằm hướng đến sự phát triển bền vững 
của doanh nghiệp. 
Thứ hai, thể hiện ở việc tuyển mộ và sử dụng lao động, đào tạo lao động hay 
khuyến khích người lao động tự đào tạo để đáp ứng đồi hỏi của việc cung ứng sản 
phẩm du lịch văn hoá. Không thể bất chấp tình trạng thiếu hướng dẫn viên mà cử một 
cử nhân tin học, chỉ làm văn phòng đi tour văn hoá thay thế - điều đã từng xảy ra ở 
một doanh nghiệp du lịch ở Hà Nội và chắc không phải là duy nhất. 
Có được môi trường văn hoá trong toàn bộ hoạt động lữ hành, tức là cả trong 
quản lý xây dựng, quảng bá, bán và thực hiện các chương trình du lịch, cả trong hoạt 
động môi giới trung gian; hợp tác. liên kết với các cơ quan chức năng, chính quyền 
Mục tiêu chung là hiệu quả của các đơn vị lữ hành và mối tương tác với toàn bộ hoạt 
động kinh tế xã hội của đất nước, ngành, địa phương 
Mục tiêu này cho thấy sự hài hoà cần đạt được của doanh nghiệp lữ hành với 
các động cơ bên trong cũng như môi trường bên ngoài, vì sự phát triển phồn thịnh của 
không chỉ cộng đồng doanh nghiệp mà phải hướng tới cộng đòng chung Môi trường 
văn hoá này giúp cho: 
- Doanh nghiệp tạo dựng được uy tín, mối quan hệ tốt với các bên liên quan 
(stakeholders) trong hoạt động du lịch cả ở nơi đặt trụ sở lẫn điểm đến của du khách. 
- Thống nhất các chuẩn mực và nguyên tắc ứng xử, dễ dàng giải quyết các xung 
đột nội bộ cũng như xung đột với các bên liên quan khi tác nghiệp. 
- Góp phần cho các hoạt động vì phúc lợi cộng đồng chung, trở thành nhà kinh 
doanh có trách nhiệm, có văn hoá. 
- Thông qua các sản phẩm du lịch văn hoá được đầu tư nghiên cứu, thiết kế, 
chào bán và thực hiện tốt, giới thiệu, tôn vinh và làm nổi bật được các giá trị văn hoá 
của điểm đến, thực hiện sứ mạng “đại sứ của Việt Nam tại chính Việt Nam”. 
* Văn hoá trong quản lý lữ hành phải hướng tới sự phù hợp của hoạt động lữ 
hành với quá trình hình thành và phát triển những quy tắc quản lý gọn, nhẹ, bảo đảm 
sự sáng tạo của khách thể quản lý. 
 14
Cụ thể, đối với sản phẩm du lịch văn hoá, đâu là những nguyên tắc bất di bất 
dịch, đâu là những phần uyển chuyển, linh hoạt là điều mà công tác quản lý lữ hành 
phải hoạch định, trở thành “điều nằm lòng” của nhân viên, tạo nên hệ thống quy định, 
quy tắc gọn, nhẹ, hợp lý, hiệu quả, mà vẫn đảm bảo sự sáng tạo của nhân viên (khách 
thể quản lý) trong khi tác nghiệp. 
Chẳng hạn, tôi từng thấy những doanh nghiệp có những yếu cầu rất tỷ mỉ, cụ 
thể và nhiều khi cứng nhắc về mọi thứ liên quan đến tác nghiệp. Ví dụ trong trường 
hợp hướng dẫn viên du lịch văn hoá, sẽ có một bảng kê quy định từ cách diễn đạt, 
ngôn từ, nội dung nói và thuyết minh đến phục trang, cách ứng xử với khách, rất 
nhiều điều phải làm và cấm làm Nhìn chung, đây là một điều tốt, nhưng khi việc 
quản lý này gây cản trở cho sự sáng tạo và những hoạt động thông thường khi tác 
nghiệp thì nó cần được xem xét lại cho phù hợp, đảm bảo gọn, dễ thực thi mà không 
triệt tiêu năng lực cá nhân của khách thể quản lý. 
Hà Nội, 9/2005 
Tài liệu tham khảo 
1. A..J. Burkart & S. Medlik, Tourism, past, present and future, London, Hêinmann, 1974. 
2. Dennis L. Foster, Công nghệ du lịch, NXB Thống kê, 2001. 
3. Đinh Trung Kiên, Môi trường nhân văn và phát triển du lịch bền vững, Bài viết hội 
thảo. 
4. Đổng Ngọc Minh & Vương Lôi Đình, Kinh tế du lịch và du lịch học, NXB Trẻ, 2001. 
5. G.Tocquer & M. Zins, Marketing du lịch, Paris, Gâetn Morin, 1987. 
6. Huỳnh Quốc Thắng, Văn hoá, điểm tựa của du lịch Việt Nam trên đường hội nhập, tạp 
chí Du lịch Việt Nam, số 01/2003. 
7. Nguyễn Thái Bình, Phát triển du lịch với nguồn tài nguyên nhân văn, tạp chí Du lịch 
Việt Nam, số 12/2002. 
8. Nguyễn Văn Lưu, Thị trường du lịch, NXB ĐHQGHN, 1998. 
9. Nguyễn Văn Bình, Du lịch và văn hoá du lịch, tạp chí Du lịch Việt Nam, số 8/1999. 
10. Nguyễn Hồng Giáp, Kinh tế du lịch, NXB Trẻ, 2002. 
11. Nguyễn Văn Đính, Phạm Hồng Chương, Giáo trình quản trị kinh doanh lữ hành, NXB 
Thống kê, 2000. 
 15
12. Phạm Quốc Sử, Du lịch sinh thái nhân văn ở Việt Nam, Hội thảo Phát triển du lịch Việt 
Nam và di sản Huế, Huế, 2003. 
13. Phạm Xuân Hậu, Quản trị chất lượng dịch vụ khách sạn – nhà hàng, NXB ĐHQGHN, 
2001. 
14. Robert Lanquar & Robert Hollier, Marketing du lịch, NXB Thế giới, 2002. 
15. Thanh Hà, lược dịch từ The Courier, Hướng đi đúng của du lịch văn hoá, tạp chí Du lịch 
Việt Nam, số 12/2000. 
16. Thái Bình, Du lịch – phương tiện hữu hiệu của giao lưu văn hoá, tạp chí Du lịch Việt 
Nam, số 11/2001. 
17. Thu Trang Công Thị Nghĩa, Du lịch văn hoá ở Việt Nam, NXB Trẻ, 2001. 
18. Trần Đức Thanh, Nhập môn khoa học du lịch, NXB ĐHQG, 2000. 
19. Trần Nhoãn, Giáo trình Nghiệp vụ kinh doanh du lịch lữ hành, NXB Chính trị quốc gia, 
2002. 
20. Trần Văn Mậu, Lữ hành du lịch, NXB Giáo dục, 1998. 
21. Trần Văn Thông, Tổng quan du lịch, Trường ĐHDL Văn Lang, 2002. 
22. Trần Thuý Anh và nhóm tác giả, Ứng xử văn hoá trong du lịch, NXB ĐHQGHN, 2004 
23. Vũ Đức Minh, Tổng quan du lịch, Đại học Thương mại, 2002. 
24. Vũ Khắc Liên, Môi trường văn hoá - xã hội lành mạnh, du lịch phát triển vững chắc, 
tạp chí Du lịch Việt Nam, số 5/1996.