Tài liệu Phân tâm học nhập môn

phải huy động động lực tinh thần sẵn sàng có
để tìm ra một giải pháp khác. Sự hoán chuyển vì vậy trở nên một
bãi chiến trường trong đó mọi động lực đấu tranh với nhau đều phải
nhập cuộc.
Tất cả khát dục và sự đề kháng với khát dục đều tập trung trong
thái độ người bệnh đối với ông thầy thuốc; vào dịp đó nhất dịnh sẽ
có sự tách bạch giữa những triệu chứng và khát dục, những triệu
chứng sẽ không còn dấu vết gì của khát dục nữa. Thay thế vào
bệnh, chúng ta sẽ còn một sự hoán chuyển do chúng ta tạo ra và
nếu bạn thích hơn, có một bệnh về sự hoán chuyển thay vào chỗ
của những đối tượng vừa phức tạp vừa không thực của khát dục,
chúng ta có một đối tượng duy nhất cũng ly kỳ không kém: đó là
ông thầy thuốc. Những sự ám thị do ông thầy thuốc đưa ra sẽ làm
cho sự tranh đấu chung quanh đối tượng này tiến đến giai đoạn tinh
thần cao nhất, thành ra chúng ta chỉ còn đứng trước một cuộc xung
đột tinh thần bình thường. Chống lại một sự dồn ép mới không cho
nó xuất hiện ra, chúng ta chấm dứt sự tách đôi cái tôi và khát dục,
tái lập tính cách duy nhất của tinh thần. Khi khát dục rời khỏi đối
tượng nhất thời là ông thầy thuốc, nó không thể quay trở lại với các
đối tượng ngày xưa nữa; nó sẵn sàng phục vụ cái tôi lại. Những sức
mạnh mà người ta phải chống lại trong công việc trị liệu này là: một
đằng là sự chống đối lại một vài chiều hướng của khát dục, phát
hiện dưới hình thức khuynh hướng dồn ép; một đằng sự dai dẳng
bám riết của khát dục vào những đối tượng của nó mà nó không sẵn
lòng rời bỏ.
Công cuộc trị liệu vì thế chia làm hai giai đoạn: trong giai đoạn
thứ nhất khát dục tách rời khỏi các triệu chứng để định cư trên sự
hoán chuyển, trong giai đoạn thứ hai sự tranh đấu diễn tiến chung
quanh đối tượng mới để sau cùng làm cho khát dục thoát khỏi đối
tượng này. Kết quả thuận lợi này chỉ có thể có được khi trong cuộc
xung đột mới này, người ta thành công trong việc ngăn cản sự xuất
hiện của một sự dồn ép mới, nếu không khát dục sẽ lấp vào trong
vô thức và lại thoát khỏi sự kiểm soát của cái tôi. Nhờ có ảnh
hưởng của sự ám thị cái tôi sẽ biến đổi đi và sự biến đổi này sẽ giúp
chúng ta đạt được kết quả thuận lợi nói trên. Nhờ phân tâm học
biến vô thức thành hữu thức nên cái tôi mới lớn mạnh hơn, nhờ
những lời khuyên bảo của thầy thuốc, cái tôi sẽ tỏ ra khoan dung
hơn đối với khát dục dành cho khát dục một vài sự thoả mãn và do
đó người bệnh sẽ bớt e dè khát dục hơn, vì người bệnh có thể thoát
khỏi được khát dục nhờ sự hoán chuyển. Sự diễn tiến như trên càng
đến gần tình trạng lý tưởng vừa được mô tả bao nhiêu thì sự thành
công trong công việc chữa chạy càng chắc chắn bấy nhiêu. Điều làm
cho sự thành công bị hạn chế là một đàng sự khát dục không đủ
mềm mỏng để có thể rời khỏi dễ dàng những đối tượng mà nó bám
vào; đằng khác là sự cứng rắn của bệnh nác xít chỉ chịu sự hoán
chuyển từ đối tượng này sang đối tượng khác trong một giới hạn
nào đó thôi. Điều làm cho các bạn hiểu rõ tính cách sống động của
lối chữa bệnh, hơn nữa là việc chúng ta có thể nắm trong tay tất cả
sự khát dục đang tìm cách thoát khỏi cái tôi bằng cách kéo một
phần sự khát dục về với chúng ta bằng sự hoán chuyển.
Sự định cư của khát dục trong lúc chữa chạy và sau khi chữa
xong, không hề cho ta biết gì về điểm định cư của nó trong thời kỳ
bệnh nặng. Giả dụ như trong khi chữa bệnh, chúng ta nhận thấy có
sự hoán chuyển khát dục đến người cha và chúng ta đã tách rời
được nó ra khỏi người cha để hướng dẫn về ông thầy thuốc chẳng
hạn: chúng ta sẽ lầm lớn nếu cho rằng người bệnh đau khổ vì khát
dục của mình đã định cư trên người cha một cách vô thức. Sự hoán
chuyển của người cha chỉ là bãi chiến trường trên đó chúng ta tóm
được khát dục, nhưng không phải khát dục có mặt trên chiến
trường ngay từ lúc đầu, nguồn gốc của nó ở chỗ khác. Bãi chiến
trường chưa hẳn đã là một vị trí quan trọng của địch quân. Sự bảo
vệ kinh đô của địch quân không nhất thiết phải được tổ chức ngay
cửa ngõ kinh đô đó chỉ sau khi huỷ diệt được sự hoán chuyển cuối
cùng, chúng ta mới biết được khát dục đã định cư ở đâu trong thời
kỳ chữa bệnh.
Đứng về phương diện lý thuyết của khát dục, chúng ta có thể
thêm một vài điều liên quan đến giấc mơ. Giấc mơ của người bệnh
thần kinh cũng như những hành vi sai lạc về những kỷ niệm của họ
giúp cho chúng ta biết rõ được ý nghĩa của các triệu chứng và tìm
được nơi định cư của khát dục. Dưới hình thức thoả mãn mong
muốn vào những đối tượng nào mà khát dục đã bám vào để thoát
khỏi sự kiểm soát của cái tôi. Vì thế cho nên sự giải thích giấc mơ
giữ một vai trò quan trọng trong phân tâm học và trong nhiều
trường hợp trở thành phương sách chính trong việc nghiên cứu.
Chúng ta biết rằng giấc ngủ có kết quả là thả lỏng một phần nào cho
sự dồn ép. Vì sự kìm hãm nhẹ hơn nên sự ham muốn trong giấc mơ
có thể có một hình thức rõ ràng hơn sự ham muốn xuất hiện dưới
hình thức triệu chứng trong khi thức. Vì thế cho nên việc nghiên
cứu giấc mơ mở đường cho chúng ta hiểu rõ vô thức bị dồn ép mà
trong vô thức đó lại có mặt sự khát dục thoát khỏi được sự kiềm
chế của cái tôi.
Giấc mơ của những người bệnh thần kinh không khác giấc mơ
của người thường một điểm nào cả; không những thế chúng ta khó
mà phân biệt được rõ ràng hai loại giấc mơ đó. Chúng ta sẽ vô lý khi
việc tìm trong giấc mơ của người bệnh thần kinh một sự giải thích
không có giá trị đối với giấc mơ của người thường. Vì thế nên chúng
ta phải nói rằng sự khác biệt giữa tình trạng của trạng thái bị bệnh
thần kinh và trạng thái bình thường chỉ có trong tình trạng thức của
hai trạng thái đó và sự khác biệt này biến mất trong giấc mơ ban
đêm. Chúng ta bắt buộc phải áp dụng cho người bình thường một
số các dữ kiện dẫn xuất từ những liên quan giữa giấc mơ và triệu
chứng của bệnh thần kinh. Chúng ta phải thừa nhận rằng người bình
thường trong đời sống tinh thần cũng có một cái gì khiến cho giấc
mơ và triệu chứng có thể phát sinh ra được và người bình thường
cũng phải tranh đấu với sự dồn ép, cũng phải đem sinh lực ra để
ngăn chặn những dồn ép đó. Hệ thống vô thức của người bình
thường cũng chứa đựng những sự ham muốn bị chế ngự và một
phần của sự khát dục cũng thoát khỏi sự kiềm chế của cái tôi. Vậy
người bình thường cũng là người bệnh thần kinh tiên tiến nhưng
hình như chỉ có giấc mơ là triệu chứng duy nhất có thể thành lập
được. Nhưng đó chỉ là bề ngoài vì khi đem đời sống trong khi thức
của một người bình thường ra nghiên cứu thực kỹ, chúng ta cũng
thấy là đời sống mà ta tưởng bình thường này cũng chứa đựng rất
nhiều triệu chứng thực ra không có nghĩa lý gì và không quan trọng
gì trong thực tế.
Vậy sự khác biệt giữa sức khoẻ bình thường và bệnh thần kinh
chỉ là một sự khác biệt về đời sống thực tế và phụ thuộc vào mức
hưởng thụ và hoạt động mà người đó còn làm được. Sự khác biệt
này rút lại chỉ là khác biệt giữa những số lượng sinh lực còn được
tự do và số lượng sinh lực bị ngưng hoạt động vì sự có mặt của dồn
ép. Vậy sự khác biệt không phải về phẩm mà về lượng. Tôi không
cần nhắc lại là quan điểm trên đây hiến cho ta một căn bản để tin
tưởng bệnh thần kinh có thể chữa khỏi dù chúng có tính di truyền.
Đó là điều mà sự đồng nhất giữa giấc mơ của người bình thường
và giấc mơ của người bệnh thần kinh giúp cho ta kết luận về đặc
tính của sức khoẻ bình thường. Nhưng về phương diện giấc mơ,
chúng ta còn rút từ sự đồng nhất này ra một kết luận nữa đó là việc
chúng ta không được tách rời giấc mơ ra khỏi những liên quan của
nó đối với những triệu chứng bệnh thần kinh, rằng ta không nên tin
rằng chúng ta đã mô tả được thực chất của giấc mơ khi nói rằng nó
chẳng là gì khác hơn sự phát biểu sơ khai cổ lỗ của một vài ý tưởng
hay tư tưởng, rằng chúng ta phải chấp nhận giấc mơ có thể cho
chúng ta biết những nơi toạ lạc và định cư của khát dục có thực.
Tôi sắp chấm dứt những bài học này. Các bạn có lẽ thất vọng
khi thấy tôi chỉ nói đến vấn đề về lý thuyết trong chương nói về
cách chữa bệnh trong phân tâm học, mà không nói gì đến những
điều kiện phải có khi bắt đầu dùng phương pháp trị liệu đó và
những hiệu quả cần phải đạt dược. Tôi chỉ nói đến lý thuyết vì
không hề có ý hiến các bạn một kim chỉ nam thực hành phân tâm
học, tôi có lý do để không nói đến những cách làm việc và kết quả
của phân tâm học. Tôi đã nói ngay trong những buổi đầu là nếu gặp
điều kiện thuận tiện chúng ta đã thu lượm thực sự thành công rực
rỡ trong công việc chữa chạy không kém gì những sự thành công
huy hoàng nhất của môn nội thương trong y học, tôi có thể thêm
rằng, những sự thành công mà phân tâm học đã thu lượm được,
không một môn nào khác có thể đạt được. Nếu nói nhiều nữa sợ các
bạn nghi ngờ là tôi muốn đem quảng cáo ầm ỹ để che lấp những
tiếng reo hò của những kẻ thù nghịch phân tâm học. Có nhiều bạn
đồng nghiệp đe doạ các nhà phân tâm học trong những buổi họp
công cộng là họ sẽ mở mắt cho công chúng xem sự nghèo nàn của lối
chữa của chúng ta bằng cách công bố danh sách những thất bại tai
hại mà phân tâm học đã phạm phải. Không nói gì đến tính chất bỉ ổi
của một hành động như thế, một hành động chỉ có tính chất thù
hận, cho dù người ta có công bố thực những điều nói trên chăng nữa
thì sự công bố này cũng chẳng giúp gì cho công việc phán đoán
đúng đắn về hiệu quả của công việc chữa chạy thay lối phân tâm.
Phương pháp trị liệu phân tâm mới ra đời đây thôi, cần có nhiều
thời gian mới ổn định được kỹ thuật mà công việc này lại chỉ làm
được trong khi nghiên cứu và nhờ phản ứng đối với kinh nghiệm
trực tiếp. Vì gặp nhiều khó khăn trong việc giảng dạy phân tâm học
nên người thầy thuốc trẻ tuổi bắt đầu vào nghề phân tâm thường
phải tự mình trông cậy vào mình để hoàn bị nghệ thuật, thành ra
những kết quả thu lượm được không thể nói là có lợi hay có hại cho
công việc chứng tỏ là lối chữa chạy của phân tâm học có hiệu quả
hay không.
Nhiều công việc chữa chạy đã thất bại trong buổi đầu của phân
tâm học vì đã được thực hiện trong những trường hợp không thuộc
phạm vi môn học và hiện nay chúng ta gạt bỏ rất nhiều điều chỉ dẫn
của những trường hợp đó. Nhưng chính vì có những cuộc chữa thử
đó nên ngày nay chúng ta mới tiến được. Trước kia người ta đâu có
biết bệnh điên sớm phát và bệnh vọng tưởng không thể chữa được
bằng phân tâm học, vậy mà người ta vẫn có quyền dùng phương
pháp đó để chữa nhiều bệnh khác nhau nữa. Tuy nhiên ta phải
công bằng mà nói rằng, nếu trong những năm đầu tiên phân tâm học
đã gặp nhiều thất bại thì đó không phải do thầy thuốc thiếu kinh
nghiệm mà chính vì những điều kiện không thuận tiện. Từ trước
đến nay chúng ta chỉ nói đến những sự đề kháng bên trong; những
sự đề kháng này do người bệnh đưa ra rất cần thiết và không thể
khắc phục được. Nhưng còn những chướng ngại vật bên ngoài, xung
quanh người bệnh, do người xung quanh tạo ra, tuy không có lợi ích
gì về lý thuyết, nhưng lại rất quan trọng trong thực tế. Phương
pháp trị liệu phân tâm học giống như một cuộc giải phẫu, nghĩa là
phải được thực hiện trong những điều kiện khiến cho những cơ hội
thất bại phải được rút đến mức tối thiểu. Các bạn hẳn biết người
giải phẫu phải cẩn trọng như thế nào: có phòng thích hợp, ánh sáng
đầy đủ, người phụ tá có kinh nghiệm nghề nghiệp, cấm người thân
bệnh nhân có mặt trong phòngCó bao nhiêu cuộc giải phẫu thành
công nếu được diễn ra trước mặt đông đủ người thân của bệnh nhân
kêu la rên xiết mỗi khi thấy lưỡi dao lướt qua người bệnh. Trong
công cuộc chữa chạy của phân tâm học, sự có mặt của người thân
người bệnh là một điều nguy hiểm, nhưng làm sao cho họ không có
mặt bây giờ? Chúng ta đủ cách đề phòng chống lại những sự đề
kháng bên trong, chúng ta lại biết rằng những sự đề kháng đó rất cần
thiết; nhưng làm sao chống lại những sự đề kháng từ bên ngoài?
Không có cách nào thuyết phục người thân bệnh nhân đứng ngoài
cuộc chữa chạy; ngoài ra không bao giờ nên tỏ vẻ hoà đồng với
người thân bệnh nhân vì người bệnh sẽ không còn tin tưởng ở ông
thầy thuốc nữa, vì người bệnh bắt buộc rằng người mà anh ta tin
cậy đến độ nói cho nghe hết những điều bí ẩn của lòng mình phải
đứng về phía mình trong mọi trường hợp. Người nào quen với
những sự cãi cọ trong gia đình thường hiểu rằng nhiều khi một
người trong gia đình người bệnh có lợi khi để cho người bệnh cứ
tiếp tục bị bệnh mãi chứ không muốn cho người bệnh khỏi. Trong
những trường hợp luôn luôn xảy ra khi có bệnh thần kinh chính là
hậu quả của quyền lợi tương phản giữa những người trong gia đình
thì người thân của bệnh nhân thường không có gì phải chọn lựa giữa
quyền lợi của chính mình và sự khỏi bệnh của người bệnh. Cho nên
chúng ta sẽ không ngạc nhiên khi thấy một người chồng không thích
cho thầy thuốc biết tội lỗi của mình. Vì thế nên những nhà phân
tâm học chúng tôi không ngạc nhiên và chúng tôi không chấp nhận
những điều trách móc khi công cuộc chữa chạy thất bại hay phải
dừng lưng chừng vì có sự đề kháng của người chồng đến phụ lực
cho sự đề kháng của người bệnh. Chúng ta đã làm một công việc
không thể thành công được trong những điều kiện như thế. Tôi chỉ
kể cho các bạn nghe trong một trường hợp thôi trong đó tôi trở
thành nạn nhân mà không dám nói ra chỉ vì những điều nhận xét
thuần tuý y học. Cách đây vài năm, tôi chữa bệnh cho một thiếu nữ
bị bệnh thần kinh lo sợ đến nỗi không dám đi ra ngoài hay ở nhà
một mình. Dần dần cô ta cho tôi biết sở dĩ như thế là vì chính mắt
cô đã được chứng kiến cuộc giao du tình ái giữa mẹ cô và một người
bạn giàu có của gia đình. Cô ta đã vụng về hay quá tế nhị để cho mẹ
biết những việc gì đã xảy ra trong những buổi chữa bệnh bằng phân
tâm học: để tránh khỏi phải ngồi một mình cô bám chặt lấy mẹ,
không cho mẹ đi đâu hết. Người mẹ trước kia cũng bị bệnh thần
kinh và đã được chữa khỏi trong một bệnh viện chữa bằng nước.
Trong thời kỳ nằm viện, bà ta quen biết một ông sau đó đã giao du
thân mật với bà ta và làm cho bà ta rất hài lòng về mọi phương diện.
Thấy con đòi hỏi mạnh mẽ như thế, bà đột nhiên hiểu rõ tại sao con
gái mình lại lo sợ như thế, rằng con gái mình làm ra vẻ bị bệnh để
ngăn cấm không cho mẹ đi ra ngoài và có cơ hội gặp lại người yêu.
Bà bất thần chấm dứt mọi sự chữa chạy. Người con gái được đưa
vào một bệnh viện thần kinh và trong bao nhiêu năm người ta rêu
rao là cô ta là một nạn nhân đáng thương của môn phân tâm học.
Người ta đã trách móc tôi nhiều về kết quả thảm hại của việc chữa
chạy. Tôi phải giữ im lặng vì bí mật nghề nghiệp. Mãi nhiều năm về
sau, một người bạn thường đi lại trong bệnh viện của cô gái cho tôi
biết rằng cuộc giao du tình ái giữa bà mẹ và người bạn giàu, với sự
đồng loã của người chồng vỡ lở khiến cho ai cũng biết. Vậy người ta
đã nhân danh điều “bí mật” này để chấm dứt sự chữa chạy bằng
phân tâm.
Trong những năm trước khi xảy ra chiến tranh (Đại chiến lần
thứ nhất (1914), vì có nhiều người ngoại quốc nên tôi không để ý
đến sự hoan nghênh hay không của thành phố quê hương tôi nữa,
tôi đã tự đặt cho mình quy tắc là không chữa cho bất cứ người nào
nếu người đó không độc lập với người thân. Đó là một quy tắc mà
không phải bất cứ một nhà phân tâm học nào cũng theo được.
Nhưng vì tôi bảo các bạn nên đề phòng với thân nhân của người
bệnh, các bạn sẽ cho rằng những người bệnh được chữa bằng phân
tâm học phải sống xa gia đình và người quen biết và lối chữa chạy
này chỉ có thể áp dụng cho những người nằm trong bệnh viện thần
kinh. Không phải thế đâu: nếu không bị bệnh quá nặng, người bệnh
sẽ có lợi vô cùng nếu được chữa chạy trong bầu không khí quen
thuộc, trong đó họ có thể giải quyết được những vấn đề của họ. Bà
con của họ chỉ cần đừng có thái độ thù nghịch với ông thầy thuốc
và can thiệp vào sự chữa chạy của ông ta thôi. Nhưng những điều
đó sao mà khó làm thế! Tất nhiên bạn sẽ dễ dàng nhận thấy rằng
chữa bệnh có thành công hay không là tuỳ thuộc vào bầu không khí
xã hội chung quanh người bệnh và trình độ học thức của gia đình
người bệnh.
Tất cả những điều đó không đủ cho ta có một ý niệm cao cả về
sự công hiệu của phương pháp trị liệu phân tâm học, dù rằng phần
lớn những sự thất bại của chúng ta là do những điều kiện bên ngoài.
Nhiều bạn của phân tâm học thúc giục tôi công bố danh sách những
sự thành công của môn này để đáp lại danh sách của những sự thất
bại. Tôi không chấp nhận lời khuyên này. Để bênh vực ý kiến này,
tôi cho rằng một sự thống kê chẳng có giá trị gì khi những con số
đưa ra không giống nhau, mà những bệnh do phân tâm học chữa
chạy lại khác nhau rất nhiều và rất xa. Vả lại thời gian chưa đủ để
khẳng định rằng người bệnh đã khỏi hoàn toàn, có nhiều trường hợp
chưa lấy gì làm chắc chắn. Những trường hợp này là trường hợp
của những người giấu không muốn cho người khác biết mình bị
bệnh và đã được chữa khỏi. Nhưng trên tất cả các điều khác, điều
tôi đưa ra để bênh vực quan điểm của tôi trong vấn đề này là thái
độ không hợp lý của mọi người đối với mọi phương pháp trị liệu,
không thể dùng những lý lẽ hợp lý đưa vào thí nghiệm cũng như để
thuyết phục họ. Một điều mới lạ trong phương pháp trị liệu
thường được đón tiếp hoặc bằng một thái độ hoan nghênh ầm ĩ như
độc tố lao đầu tiên của Koch chẳng hạn, hoặc bị nghi ngờ một cách
làm nản lòng người như phương pháp phòng ngừa của Jenner chẳng
hạn mà cho mãi tận bây giờ vẫn còn nhiều người chỉ trích. Phân tâm
học vấp phải một thái độ thiên vị rõ ràng. Khi nói về một sự thành
công của phân tâm học, người ta thường nói: “Điều đó chẳng nói
lên gì cả, vì giả dụ như không được ông chữa thì ngày nay người
bệnh vẫn khỏi như thường”. Rồi một khi người bệnh sau bốn chu
kỳ buồn rầu và có thói quen kỳ cục, được chữa chạy trong một
khoảng thời gian tạm khỏi, ba tuần sau lại thấy bệnh tái phát là mọi
người trong gia đình đó có cả một y sĩ thượng thặng kêu la lên rằng
sự tái phát này là hậu quả tất nhiên của lối chữa hạy trong phân
tâm. Đối với những thành kiến đó, chúng ta chỉ có việc khoanh tay.
Cần để cho thời gian qua đi mới xoá nhoà được những thành kiến
đó. Một ngày kia những người này sẽ nghĩ lại, khác với những điều
họ nghĩ trước kia. Nhưng tại sao hôm trước họ không nghĩ như hôm
nay? Đó là một điều bí mật đối với họ cũng như đối với chúng ta.
Cũng có thể là những thành kiến này đã đi thụt lùi vì ngày nay
phân tâm học đã được phổ biến và nhiều y sĩ trẻ tuổi cũng đã dùng
phân tâm học để chữa bệnh. Khi còn là một thầy thuốc trẻ tuổi tôi
đã được chứng kiến người ta la ó giận dữ ra sao trong giới y học để
đó tiếp phương pháp trị liệu bằng thôi miên y như ngày nay người
ta la ó trước phương pháp trị liệu bằng phân tâm học. Nhưng về
tính chất trị liệu thôi miên học đã không giữ được lời đã hứa trong
buổi đầu; những nhà phân tâm học như chúng ta, chúng ta biết đã
chịu ơn thôi miên học như thế nào và đã coi mình như những người
thừa kế của môn này. Những điều người ta chỉ trích phân tâm học
bắt nguồn ở chỗ có những hiện tượng nhất thời gây nên bởi một vài
sự áp dụng vụng về và bị ngừng lại bất thần của một vài cuộc chữa
chạy. Bây giờ vào lúc các bạn đã biết thái độ của chúng ta đối với
người bệnh ra sao rồi thì bạn hẳn biết thái độ đó có gây cho người
bệnh điều thiệt hại gì lâu dài hay không. Tất nhiên phân tâm học có
thể đưa đến nhiều sự lạm dụng và sự hoán chuyển đặc biệt là một
phương sách nguy hiểm trong tay một nhà phân tâm học không tận
tâm. Nhưng có phương pháp trị liệu nào mà không bị lạm dụng?
Muốn chữa khỏi bệnh, lưỡi dao giải phẫu phải cắt chứ làm sao bây
giớ?
Tôi đã chấm dứt những bài học này và tiếc rằng trong những bài
học này còn có những thiếu sót và lỗ hổng. Tôi tiếc là đã hứa với
các bạn quay trở lại một vài vấn đề nhưng rồi lại chỉ nói phớt qua
thôi và đã không thể giữ lời hứa vì chiều hướng của những bài học
này. Tôi đã làm công việc mở đường cho các bạn đi vào một môn
học đang phát triển, còn thiếu sót nhiều và vì muốn tóm tắt lại tôi
đã đưa ra một bài trình bày còn thiếu sót. Hơn một lần tôi đã tập
trung những vật liệu để đưa ra một kết luận mà rồi sau tôi không
đưa ra. Tôi không có tham vọng làm cho các bạn trở thành những
nhà chuyên môn. Tôi chỉ muốn mở đường cho các bạn và thúc đẩy
các bạn thôi.
Hết