Truyền thông đại chúng trong xã hội hiện đại

Tóm tắt Truyền thông đại chúng trong xã hội hiện đại: ...                ( ệffentlichkeit , tiếng Anh dịch là  publicity hoặc  public sphere ) mà Emmanuel                      Kant đó đề cập vào năm 1784, và nhấn mạnh rằng việc sử dụng  lý tớnh trong                                 6 khụng gian cụng cộng chớnh là điều kiện để hỡnh thành nờn cụng luận, ...đúng vai trũ làm trung gian liờn lạc và tiếp xỳc trong nội bộ xó hội dõn sự,                                      cũng như giữa xó hội dõn sự và cỏc thiết chế nhà nước. Hiểu theo ý nghĩa này,                                    truyền thụng đại chỳng khụng phải là một lónh địa dành riờng cho những ...này cuối cựng sẽ dẫn tới hệ quả là làm                                    cho cỏ nhõn trở nờn cụ lập hơn trong xó hội. Tocqueville từng núi rằng tư duy chỉ                                    khởi sự khi người ta bắt đầu tin vào lời người khỏc. Con người khụng thể nào tự                            ...

pdf6 trang | Chia sẻ: havih72 | Lượt xem: 166 | Lượt tải: 0download
Nội dung tài liệu Truyền thông đại chúng trong xã hội hiện đại, để tải tài liệu về máy bạn click vào nút DOWNLOAD ở trên
Nguồn :  Thời báo Kinh tế Sài Gịn , số 7 & 8, Xuân Mậu Tý, 7­2­2008, trang 16­19. 
Truyền thơng đại chúng 
trong xã hội hiện đại 
Trần Hữu Quang 
Đâu là vai trị của truyền thơng đại chúng trong xã hội hiện                         
đại ? Thế nào là “khơng gian cơng cộng” ? Internet cĩ thể thay                       
thế được báo chí ? 
Dưới quan điểm xã hội học, truyền thơng đại chúng là một định chế xã hội                               
chỉ xuất hiện trong xã hội hiện đại, hiểu theo nghĩa là đối lập với xã hội cổ                                   
truyền, phong kiến. Nĩ gĩp phần tạo ra một “khơng gian cơng cộng” vốn chưa hề                               
cĩ trong các xã hội tiền tư bản – một khơng gian dành cho sự thảo luận cơng khai                                     
và dân chủ. 
Từ xã hội cổ truyền sang xã hội hiện đại 
Khi phân tích mối quan hệ giữa các hệ thống truyền thơng với các hệ                             
thống xã hội, nhà xã hội học Mỹ Daniel Lerner, trong một bài đăng trên tạp chí                                 
Behavioral Science ra tháng 10­1957 , cho rằng một trong những điều kiện và                         1
đặc điểm của quá trình chuyển đổi từ các xã hội cổ truyền sang các xã hội hiện                                   
đại chính là sự chuyển tiếp từ các hệ thống  truyền thơng truyền miệng sang các                               
hệ thống  truyền thơng đại chúng .  
Các hệ thống truyền thơng đại chúng (như báo chí, xuất bản, phát thanh,                           
1 Daniel Lerner, "Communications System and Social Systems: Statistical Exploration                   
in History and Policy,"  Behavioral Science , No. 2, Oct. 1957, tr. 266­275. Daniel                         
Lerner, “Systèmes de communications et systèmes sociaux” (bản dịch tiếng Pháp),                     
trong Francis Balle và Jean Padioleau (Ed.),  Sociologie de l’information, Textes                     
fondamentaux , Paris, Nxb Larousse, 1973, tr. 131­145. 
­ 2 ­ 
­ 1 ­ 
truyền hình...) mang một số đặc điểm như sau : do những tổ chức chuyên nghiệp                               
đảm trách ; đưa thơng tin ra cơng chúng một cách rộng rãi mà khơng phân biệt ai                                   
với ai ; và nội dung thơng điệp chủ yếu mang tính chất tường thuật chứ khơng                                 
phải là ra lệnh. Trong khi đĩ, đặc điểm của các hệ thống truyền thơng truyền                               
miệng là truyền đạt thơng tin bằng cách nĩi trực tiếp (mặt đối mặt), và nội dung                                 
các thơng điệp chủ yếu mang tính chất mệnh lệnh (thí dụ : thời xưa, cửa quan                                 
thường ra thơng báo về sưu thuế, phu dịch, tuyển mộ binh lính...), và thường                             
được phát ra theo hệ thống tơn ti trật tự trong xã hội. 
Sự thay đổi trong ứng xử truyền thơng này (chuyển từ truyền thơng truyền                           
miệng sang truyền thơng đại chúng) cĩ liên quan chặt chẽ với những thay đổi                             
khác về ứng xử trong hệ thống xã hội. Lerner kết luận rằng “ một hệ thống truyền                                 
thơng chính là một dấu chỉ và cũng đồng thời là một tác nhân của sự thay đổi                                   
trong tồn bộ một hệ thống xã hội .” Nĩi khác đi, hệ thống truyền thơng đại                               2
chúng đã trở thành một trong những động lực của sự phát triển của xã hội. 
Theo Lerner, khi con người biết đọc biết viết, tức là khi thốt ra khỏi tình                               
trạng mù chữ, thì bắt đầu cĩ được một khả năng cịn quan trọng hơn cả việc biết                                   
đọc biết viết. Đĩ là khả năng bước vào “thế giới của những kinh nghiệm gián                               
tiếp”, tức là bước vào một thế giới mà trong đĩ các kinh nghiệm của người khác                                 
đã được tường thuật và ghi chép lại trên chữ viết qua sách vở, báo chí... Mặt                                 
khác, cũng chính nhờ đĩ mà người ta tăng cường được khả năng  thấu cảm                             
( empathy ), tức là khả năng tự đặt mình vào vị trí của người khác để hiểu được                                 
người khác. Và chính nhờ cĩ khả năng này mà con người mới cĩ thể sống được                                 3
với nhau một cách hài hịa trong xã hội. Khả năng biết đọc biết viết cịn giúp cho                                   
con người hình thành được khả năng  linh hoạt về trí tuệ ( psychic mobility ) vốn là                               
một thuộc tính đặc trưng của con người trong xã hội hiện đại. Chính các phương                               
tiện truyền thơng đại chúng là nhân tố gĩp phần mạnh nhất vào việc rèn luyện                               
khả năng thấu cảm cũng như khả năng linh hoạt trí tuệ, khi chúng giúp cho con                                 
người tiếp xúc được với nhiều tư tưởng khác nhau và biết được những vấn đề                               
cơng cộng của xã hội.  4
Khơng gian cơng cộng 
2 Xem Daniel Lerner, bài đã dẫn, tr. 132­133. 
3 Daniel Lerner, bđd, tr. 142. 
4 Xem Daniel Lerner, bđd, tr. 142. 
­ 2 ­ 
­ 1 ­ 
Trong một cơng trình in năm 1962 , triết gia người Đức Jürgen Habermas                         5
đã khai triển khái niệm “tính cơng cộng” hay “khơng gian cơng cộng”                         
( Ưffentlichkeit , tiếng Anh dịch là  publicity hoặc  public sphere ) mà Emmanuel                     
Kant đã đề cập vào năm 1784, và nhấn mạnh rằng việc sử dụng  lý tính trong                                 6
khơng gian cơng cộng chính là điều kiện để hình thành nên cơng luận, và đây                               
cũng là điều kiện để thiết lập một nền dân chủ. Theo Kant, người độc thoại chỉ                                 
đối diện với chính mình ; chỉ khi tranh luận với người khác về những vấn đề                                 
cơng cộng thì người ta mới thốt ra khỏi những chuyện cục bộ, cá biệt, mới vượt                                 
qua được cái “tính thơ thiển” của mình. 
Theo Habermas, khơng gian cơng cộng là khơng gian mà trong đĩ bất cứ                           
cá nhân nào cũng cĩ thể tham gia và trao đổi ý kiến với nhau mà khơng bị áp lực                                       
từ bên ngồi. Trên nguyên tắc, đây là nơi diễn ra những cuộc tranh luận mang                               
tính chất lý tính và phê phán ( rational­critical debate ), và do vậy đây chính là                             
nơi kết tinh nên những ý kiến (cơng luận) và ý muốn của cơng chúng. Tính duy                                 
lý của sự đối thoại trong khơng gian cơng cộng giúp cho người ta vượt dần ra                                 
khỏi những lợi ích đặc thù để đạt tới một sự đồng thuận ( consensus ) giữa những                               
người cĩ thiện chí với nhau. Trong xã hội thời Trung cổ, chưa hề cĩ khơng gian                                 
cơng cộng theo nghĩa này ; khơng gian này chỉ xuất hiện vào thời hiện đại trong                                 
xã hội tư bản chủ nghĩa như là một sự đối trọng để ngăn ngừa những quyền lực                                   
chuyên chế. Habermas cho rằng khơng gian cơng cộng khơng phải là nơi chỉ                           7
dành riêng cho những người ưu tú và tài giỏi, mà bao gồm cả xã hội dân sự, các                                     
phương tiện truyền thơng đại chúng, các hiệp hội, các phong trào xã hội  8
Khơng gian cơng cộng đĩng vai trị trung gian giữa xã hội cơng dân và                             
nhà nước, buộc nhà nước phải chịu trách nhiệm trước xã hội do “tính cơng cộng”                               
của nĩ. Khơng gian cơng cộng tự nĩ mang tính chất  phê phán bởi lẽ nĩ giả định                                   
5 Jürgen Habermas,  L'Espace public : Archéologie de la publicité comme dimension                       
constitutive de la société bourgeoise , 1962. Dẫn lại theo Eric Maigret, Eric Maigret,                         
Sociologie de la communication et des médias , Paris, Nxb Armand Colin, 2003, tr.                         
224. 
6 Xem Emmanuel Kant,  Idée d'une histoire universelle au point de vue cosmopolitique ,                         
1784 (www.uqac.uquebec.ca/zone30/Classiques_des_sciences_ sociales/classiques). 
7 Xem Eric Maigret, sđd, tr. 211. 
8 Xem Eric Maigret, sđd, tr. 212­214. Xem thêm Anthony Giddens,  Social Theory and                           
Modern Sociology , Stanford (California), Stanford University Press, 1996, tr. 236,                   
241­242. 
­ 2 ­ 
­ 1 ­ 
rằng phải cĩ những thơng tin về các hoạt động của nhà nước để cơng luận cĩ thể                                   
xem xét và phê phán các hoạt động này. Theo Habermas, chính các phương tiện                             9
truyền thơng đại chúng là định chế điển hình nhất của khơng gian cơng cộng.                             
Chúng đĩng vai trị làm trung gian liên lạc và tiếp xúc trong nội bộ xã hội dân sự,                                     
cũng như giữa xã hội dân sự và các thiết chế nhà nước. Hiểu theo ý nghĩa này,                                   
truyền thơng đại chúng khơng phải là một lãnh địa dành riêng cho những người                             
cĩ quyền lực, những nhà truyền thơng hay các chuyên gia, mà là một nơi cĩ mục                                 
tiêu thực hiện cùng một lúc hai chức năng : vừa là nơi trình bày các kiến thức về                                     
xã hội con người, vừa là nơi diễn ra các mối quan hệ tiếp xúc, liên lạc giữa các                                     
tầng lớp, các khu vực, hay các nhĩm xã hội. 
Internet và khơng gian cơng cộng 
Sự ra đời của phương tiện Internet trong vài thập niên gần đây đã đặt ra                               
nhiều vấn đề mới hết sức đáng quan tâm của định chế truyền thơng đại chúng                               
trong xã hội hiện đại. Trong một cuốn sách xuất bản năm 2004, Serge                           
Soudoplatoff nhận định rằng lịch sử của phương tiện Internet tương ứng với sự                           
đụng độ giữa hai quan niệm khác nhau về cách thức tổ chức và quản trị. Một bên                                   
là phương thức tập trung hĩa, theo mơ hình cĩ trật tự thứ bậc và đẳng cấp, cịn                                   
một bên là trải ra thành những mạng lưới nối kết giữa những người cĩ cùng mối                                 
quan tâm hoặc cùng lợi ích. Theo Soudoplatoff, sự thành cơng đáng kinh ngạc                           
của Internet cho thấy rằng người ta cĩ thể cĩ những mơ hình quản trị khác hiệu                                 
nghiệm hơn so với những mơ hình truyền thống dựa trên thứ bậc đẳng cấp :                               
lơ­gic của Internet là chia sẻ quyền lực, nĩ là một cơng cụ tương tác và giao dịch                                   
giữa những tác nhân tích cực và ngang hàng với nhau, chứ khơng phải giữa một                               
trung tâm phát sĩng với những khán giả thụ động như trong phương tiện truyền                             
hình.  10
Nhưng cũng cĩ những tác giả khác lại tỏ ra bi quan hơn. Dominique                           
Wolton (1999), một nhà xã hội học về truyền thơng đại chúng người Pháp, cho                             
rằng Internet cĩ thể cĩ tác dụng làm “vỡ vụn” khơng gian cơng cộng hơn là tăng                                 
cường cho khơng gian này. Trong khi các phương tiện truyền thơng đại chúng                           
9 Xem Alain Létourneau, «Remarques sur le journalisme et la presse au regard de la                             
discussion dans l'espace public», trong Patrick J. Brunet,  L'éthique dans la société de                         
l'information , Québec et Paris, Nxb Đại học Laval và  L'Harmattan, 2001, tr. 49. 
10 Serge Soudoplatoff,  Avec Internet, ó allons­nous ? , Paris, Nxb Le Pommier, 2004.                         
Dẫn lại theo tạp chí  Futuribles , số 310, 7­2005, tr. 133­134. 
­ 2 ­ 
­ 1 ­ 
truyền thống chủ yếu đi theo cái lơ­gic “cung”, thì phương tiện Internet thiên về                             
việc đáp ứng cái lơ­gic “cầu” : người sử dụng chỉ lo đi tìm cái mình cần, cái mình                                     
muốn, chứ khơng quan tâm tới những điều mà người khác muốn nĩi với mình.                             
Theo Wolton, Internet khơng cĩ tác dụng nối kết giống như các phương tiện                           
truyền thơng đại chúng trước đĩ. Và điều này cuối cùng sẽ dẫn tới hệ quả là làm                                   
cho cá nhân trở nên cơ lập hơn trong xã hội. Tocqueville từng nĩi rằng tư duy chỉ                                   
khởi sự khi người ta bắt đầu tin vào lời người khác. Con người khơng thể nào tự                                   
mình suy nghĩ tất cả mọi thứ, tự mình lý giải mọi chuyện trên đời. Chính vì thế                                   
mới cĩ vai trị quan trọng của những người “trung gian” trong lĩnh vực truyền                             
thơng đại chúng như các nhà báo, chính trị gia, giới trí thức... Một trong những                               
đặc trưng quan trọng trong lĩnh vực truyền thơng đại chúng mà người ta khơng                             
nên quên, đĩ là xem  với người khác, xem cái mà người khác đã xem (hay đã                                 
đọc), theo dõi những chuyện được coi là đáng quan tâm, đáng đưa ra bàn luận                               
với nhau.   11
Nhà xã hội học Đức Ulrich Beck (1986) và nhà xã hội học Anh Anthony                             
Giddens (1996) cho rằng sự phát triển của các cơng nghệ thơng tin và vi điện tử                                 
là một trong những điều kiện vật chất quan trọng làm thay đổi diện mạo các quan                                 
hệ xã hội, nhất là trong bối cảnh mà những làn ranh của các định chế chính trị                                   
truyền thống dần dần bị xĩa nhịa, nhường chỗ cho sự tham gia ngày một tích cực                                 
hơn của các cá nhân trong các “xã hội phản tỉnh” ( reflexive society ), phá vỡ sự                               
độc quyền phát ngơn của các chuyên gia trong các lĩnh vực khoa học cũng như                               
chính trị. Trong các xã hội hiện đại, việc thảo luận và việc ra quyết định trong                                 12
nhiều trường hợp đã vượt ra khỏi những vũ đài chính trị truyền thống như quốc                               
hội hay chính phủ, cũng như vượt ra khỏi khuơn khổ của hình thức dân chủ đại                                 
diện.  
Những tầng lớp dân chúng bình thường hay những nhĩm thiểu số vốn                         
trước đây khơng cĩ quyền phát ngơn, nay cĩ nhiều cơ hội hơn để lên tiếng. Hiện                                 
tượng  blog trong những năm gần đây là một bằng chứng sinh động. Các cá nhân                               
11 Xem Dominique Wolton,  Internet et après ? Une théorie critique des nouveaux                         
médias , Paris, Nxb Flammarion, 1999, dẫn lại theo Eric Maigret, sđd, tr. 267. 
12 Xem Anthony Giddens, sđd, tr. viii­ix, Ulrich Beck,  La société du risque. Sur la voie                               
d'une autre modernité (1986) (bản dịch tiếng Pháp), Paris, Nxb Flammarion, 2001, tr.                         
418­419, 427.  
­ 2 ­ 
­ 1 ­ 
giờ đây ngày càng cĩ điều kiện tiếp cận trực tiếp những thơng tin vốn trước đây                                 
phải thơng qua sự chọn lọc của các nhà báo.  
Nhưng nĩi như thế phải chăng cĩ nghĩa là Internet cĩ thể đi đến chỗ “ phi                               
trung giới hĩa ” ( desintermediation ) lĩnh vực thơng tin trong xã hội hiện đại ?                           
Phải chăng kể từ nay, nhờ cĩ Internet, mọi người đều cĩ thể tự mình  trực tiếp biết                                   
mọi chuyện và hiểu mọi chuyện mà khơng cần cĩ các định chế trung giới như                               
báo chí hay sách vở, xã hội sẽ khơng cịn cần đến vai trị của những người “trung                                   
gian” (như nhà báo, nhà chính trị, giới trí thức...) ? Phải chăng “ mass média ” (các                               
phương tiện truyền thơng đại chúng) nay đang tan rã để trở thành “ média des                             
masses ” (các phương tiện truyền thơng  của đại chúng, hay là  do đại chúng thực                             
hiện), nếu nĩi như cái tựa của một cuốn sách của Joël de Rosnay và Carlo Revelli                                 
mới xuất bản năm 2006 ? 
Chúng tơi nghĩ khơng phải như thế. Chúng tơi cho rằng sự phát triển hiện                             
nay của Internet và các loại hình truyền thơng trên Internet chỉ cĩ nghĩa là thẩm                               
quyền của những vai trị “trung gian” ấy ngày nay chỉ cịn mang tính chất  tương                               
đối , và cách thức hoạt động của họ, đặc biệt là giới nhà báo cũng như các nhà                                   
chính trị, cũng  phải thay đổi chứ khơng thể tiếp tục như trước được nữa. Sự xuất                                 
hiện của Internet hay các  blog làm cho người ta bây giờ cĩ quyền địi hỏi nhiều                                 
hơn đối với những vai trị trung gian ấy.  
Internet tự nĩ khơng thể làm tan rã “khơng gian cơng cộng”, hiểu theo                           
nghĩa của Habermas. Mặt khác, nĩ cũng khơng thể (hay chưa thể ?) thay thế các                               
định chế truyền thơng đại chúng hiện hành để trở thành phương tiện  duy nhất của                               
khơng gian cơng cộng. Nhưng điều hiển nhiên khĩ cĩ ai chối cãi là nĩ đang gĩp                                 
phần mở rộng “khơng gian cơng cộng” của xã hội hiện đại một cách khơng thể                               
đảo ngược được nữa. 
TPHCM, ngày 27­12­2007 
T.H.Q. 
­ 2 ­ 
­ 1 ­ 

File đính kèm:

  • pdftruyen_thong_dai_chung_trong_xa_hoi_hien_dai.pdf