Bài giảng Dân số và phát triển - Mức tết và chác yếu tố ảnh hưởng

1Møc chÕt vµ C¸c yÕu tè ¶nh h-ëng:
PhÇn I: C¸c chØ b¸o c¬ b¶n
Bé m«n D©n sè 
Tr-êng §¹i häc Y TÕ C«ng Céng, 2008
2Môc tiªu
1.BiÕt c¸ch tÝnh mét sè chØ sè ®¸nh gi¸ møc
chÕt,
2.Tr×nh bµy ®-îc ph-¬ng ph¸p chuÈn hãa tû
suÊt chÕt th«
3Nh÷ng néi dung chÝnh
- Kh¸i niÖm vµ c¸ch tÝnh mét sè chØ sè ®¸nh gi¸ 
møc chÕt, sè liÖu minh ho¹,
- Ph-¬ng ph¸p chuÈn ho¸ 
4Kh¸i niÖm
ChÕt: mÊt ®i vÜnh viÔn tÊt c¶ nh÷ng biÓu hiÖn 
sèng t¹i mét thêi ®iÓm nµo ®ã sau khi ®· cã sù 
kiÖn sinh sèng x¶y ra ( WHO)
5Kh¸i niÖm
Mét sù kiÖn sinh sèng: sù lÊy ra tõ c¬ thÓ 
ng-êi mÑ mét s¶n phÈm sau thêi gian thai 
nghÐn mµ kh«ng chó ý ®Õn ®é dµi thêi gian 
mang thai, vµ sau khi t¸ch biÖt khái c¬ thÓ 
cña ng-êi mÑ, s¶n phÈm nµy cã biÓu hiÖn
cña sù sèng nh- lµ h¬i thë, nhÞp ®Ëp cña tr¸i 
tim, hoÆc những cö ®éng tù nhiªn cña b¾p 
thÞt ...
6Mét sè chØ sè vÒ møc chÕt
1. Tû suÊt chÕt th« (Crude Death Rate - CDR):
D: tæng sè chÕt trong n¨m
P: d©n sè trung b×nh (hay gi÷a kú)
ViÖt Nam 2006, CDR 5,3%o: trong n¨m 2006, Trung b×nh cø 
1000 ng-êi d©n cã kho¶ng 5 ng-êi chÕt.
CDR bÞ ¶nh h-ëng bëi c¬ cÊu tuæi do vËy CDR cña mét sè 
n-íc ph¸t triÓn cao h¬n CDR cña mét sè n-íc ®ang ph¸t 
triÓn. Dïng ph-¬ng ph¸p chuÈn ho¸ theo tuæi ®Ó so s¸nh
CDR = 
D
x 1000
P
72. Tû suÊt chÕt ®Æc tr-ng theo tuæi (Age 
Specific Death Rate - ASDR)
Dx: tæng sè chÕt ë nhãm tuæi x trong n¨m
Px: d©n sè trung b×nh ë nhãm tuæi x trong n¨m
 Kh«ng bÞ ¶nh h-ëng bëi c¬ cÊu tuæi
 Dïng so s¸nh tö vong gi÷a c¸c løa tuæi
 Dïng so s¸nh tö vong cña cïng løa tuæi qua c¸c 
thêi kú vµ/hoÆc gi÷a c¸c d©n sè
 Dïng chuÈn ho¸ tû suÊt chÕt th«, tÝnh b¶ng sèng
ASDR = 
Dx x 1000
Px
8Tû suÊt chÕt ®Æc tr-ng theo tuæi: ViÖt Nam
0
20
40
60
80
100
120
140
160
180
200
0 1 2 3 4 '5-9 '10-14 15-19 20-24 25-29 30-34 35-39 40-44 45-49 50-54 55-59 60-64 65-69 70-74 75-79 80-84 85+
A
S
D
R
 (
p
h
Ç
n
 n
g
h
×
n
)
C¶ hai giíi Nam N÷
nguån: GSO - Population & Housing Census 1999 (2001)
93. Tû suÊt chÕt TE d-íi 1 tuæi (Infant Mortality Rate IMR)
D0: tæng sè chÕt TE d-íi 1 tuæi trong n¨m
B: tæng sè trÎ sinh sèng trong cïng n¨m
 Thùc chÊt lµ tû sè
 Dïng ®¸nh gi¸ t×nh tr¹ng søc khoÎ cña mét d©n sè, ®Æc 
biÖt phô n÷, trÎ em
 Lµ chØ sè ¶nh h-ëng tuæi thä trung b×nh
 Nh¹y c¶m víi nh÷ng thay ®æi vÒ ®iÒu kiÖn kinh tÕ x· héi
IMR = 
D0 x 1000
B
10
Tû suÊt chÕt trÎ em d-íi 1 tuæi (IMR), 
ViÖt Nam 1960-1999
nguån: WB Vietnam – Vietnam Growing Healthy: A Review of the Health Sector (2001)
11
Tû suÊt chÕt TE d-íi 1 tuæi (IMR) vµ tû suÊt chÕt 
th« (CDR) cña ViÖt Nam theo vïng sinh th¸i 
(phÇn ngh×n)
nguån: GSO: Results of 3% sample survey – Population & Housing Census -1999
26.5
40.8
58.3
37.0
40.6
64.4
23.6
38.0
5.1 6.4
7.0 6.7 6.4
8.7
4.5 5.0
36.7
5.6
0
10
20
30
40
50
60
70
§ång b»ng
s«ng Hång
§«ng B¾c T©y B¾c B¾c Trung
bé
Duyªn h¶i
miÒn
Trung
T©y
Nguyªn
Nam bé §ång b»ng
s«ng Cöu
long
C¶ n-íc
IMR CDR
12
4. Tû suÊt chÕt ®Æc tr-ng theo nguyªn nh©n (Cause-
specific mortality rate )
Dc: tæng sè chÕt do 1 nguyªn nh©n nhÊt ®Þnh trong n¨m
P: d©n sè TB n¨m
 Th-êng rÊt thÊp v× vËy tÝnh trªn 100.000 d©n
 Nguyªn nh©n chÕt thay ®æi theo thêi gian (qu¸ ®é dÞch tÔ)
 Theo dâi nguyªn nh©n chÕt theo thêi gian, hoÆc gi÷a c¸c 
d©n sè
Dc x 100.000
P
13
5. ChÕt mÑ: chÕt cña bµ mÑ trong khi cã thai hoÆc trong 
vßng 42 ngµy sau khi ®×nh chØ thai nghÐn. 
- kh«ng ph©n biÖt tuæi thai, vÞ trÝ cã thai
- do bÊt kú nguyªn nh©n nµo g©y ra hoÆc nÆng lªn bëi 
t×nh tr¹ng thai nghÐn hoÆc do quan lý thai nghÐn, trõ 
tai n¹n (chÊn th-¬ng)
MMR= 
Dm x 100.000
B
Dm: tæng sè chÕt mÑ trong n¨m
B: tæng sè s¬ sinh sèng trong n¨m
Nãi lªn møc ®é nguy hiÓm cña thai nghÐn víi tai biÕn s¶n khoa
5.1 Tû sè chÕt mÑ (Maternal Mortality Ratio MMR)
14
5.2 Tû suÊt chÕt mÑ (Maternal Mortality Rate)
Dm: tæng sè chÕt mÑ trong n¨m
P15-49: tæng sè phô n÷ tuæi sinh ®Î (15-49)
Nãi lªn c¶ møc ®é nguy hiÓm cña thai nghÐn víi tai biÕn 
s¶n khoa vµ tÇn sè xuÊt hiÖn.
Trªn thùc tÕ hay dïng tû sè chÕt mÑ (sè chÕt mÑ trªn 100.000 trÎ ®Î 
sèng) nh-ng th-êng ®-îc gäi lµ tû suÊt chÕt mÑ.
= 
Dm x 1000
P15-49
15
Ph-¬ng ph¸p chuÈn ho¸ theo tuæi
Nguyªn t¾c: biÕn c¸c tû suÊt chÕt th« cña c¸c d©n sè 
cã cÊu tróc tuæi kh¸c nhau thµnh c¸c tû suÊt t-¬ng 
øng víi cïng c¬ cÊu tuæi.
ý nghÜa: so s¸nh tû suÊt chÕt theo thêi gian/gi÷a c¸c 
d©n sè.
SCDRA, SCDRB : Tû suÊt chÕt th« ®· ®-îc qui 
chuÈn cña d©n sè A vµ d©n sè B.
: Tû suÊt chÕt ®Æc tr-ng theo tuæi 
cña d©n sè A vµ B
A
xASDR
B
xASDR
S
xP
Sè d©n trung b×nh trong ®é tuæi x cña d©n sè 
®-îc chän lµm chuÈn
16
Ph-¬ng ph¸p chuÈn ho¸ theo tuæi
1. Ph-¬ng ph¸p trùc tiÕp (Direct Standardization Death 
Rate DSDR)
- §¬n gi¶n, dÔ tÝnh to¸n, dÔ hiÓu
- Tû suÊt chÕt theo tuæi cña c¸c d©n sè cÇn nghiªn cøu 
®-îc ¸p dông cho 1 d©n sè chung (d©n sè chuÈn).
Cã thÓ chän 1 trong nh÷ng DS cÇn nghiªn cøu lµm DS chuÈn 
hoÆc lÊy cÊu tróc tuæi trung b×nh tõ tÊt c¶ c¸c DS cÇn nghiªn 
cøu lµm chuÈn
xxx
x
x
x PASDRD
P
D
ASDR .






0
0
.
x
x
x
x
x
P
PASDR
P
D
CDR
17
1. Ph-¬ng ph¸p trùc tiÕp (Direct Standardization Death 
Rate DSDR)

























0
0
0
0
0
0
x
S
x
S
x
x
S
x
S
x
x
S
x
S
x
x
A
x
x
S
x
S
x
x
A
x
A
P
PASDR
PASDR
PASDR
P
PASDR
SCDR
S
S
x
x
S
x
S
x
x
A
x
CDR
PASDR
PASDR









0
0
=
sè tr-êng hîp dù b¸o trong ds nghiªn cøu 
sè tr-êng hîp quan s¸t ®-îc trong ds chuÈn 
SCDR
S
S
SS
x
x
A
x
S
SS
x
x
S
x
SS
x
x
A
x
CDR
CDR
PPASDR
CDR
PPASDR
PPASDR




 





/
/
/
0
0
0



18
Ph-¬ng ph¸p chuÈn ho¸ theo tuæi
VÝ dô ph-¬ng ph¸p trùc tiÕp:








0
0
x
S
x
S
x
x
B
x
B
P
PASDR
SCDR








0
0
x
S
x
S
x
x
A
x
A
P
PASDR
SCDR
Nhãm tuæi §Þa ph-¬ng A §Þa ph-¬ng B
Sè d©n 
trung b×nh 
(ng-êi)
Sè chÕt
(ng-êi)
ASDR
(%o)
Sè d©n 
trung b×nh 
(ng-êi)
Sè chÕt
(ng-êi)
ASDR
(%o)
TTDS
CNT*
(%)
0 - 19
20 - 59
>60
5000
4000
1000
50
52
14
10
13
14
3000
5000
2000
24
65
32
8
13
16
30
50
20
Tæng sè 10000 116 11,6 10000 121 12,1 100
*TTDSCNT: Tû trọng d©n sè c¸c nhãm tuæi
oxCDRA %6,111000
000.10
116
 oxCDRB %1,121000
000.10
121

19
Ph-¬ng ph¸p chuÈn ho¸ theo tuæi
Chän d©n sè B lµm chuÈn, ta cÇn tÝnh l¹i CDR cña A theo cÊu tróc 
tuæi cña B: 





B
x
B
x
A
x
A
P
PASDR
SCDR (0.01  0.3) + (0.013  0.5) + (0.014  0.2) = 0.0123
CDR qui chuÈn cña A lóc nµy lµ 0.0123
20
Chuẩn hoá IMR
IMR = 
D0 x 1000
B
D0 Số trẻ em dưới 1 tuổi chết trong năm
B0 Số trẻ sinh sống trong cùng năm 
F0G0 biểu thị số trẻ em sinh năm 
1996 (B0)
E0 F0 biểu thị số trẻ em sinh năm 
1995 (B-1)
21
• Theo cách biểu diễn trên, ta có số trẻ em 
chết dưới 1 tuổi năm 1996 sẽ là: 
Do= FoE1F1Go (số sinh 95 và 96)
• Vì vậy cần điều chỉnh tuỳ số liệu:
– Điều chỉnh cả tử và mẫu số:
– Điều chỉnh tử số
– Điều chỉnh mẫu số
22
Lược đồ Lexis
• Khái niệm: là cách biểu thị bằng hình học mối quan hệ 
giữa một hiện tượng dân số với những sự kiện thực hiện 
hiện tương ấy.
• Hiện tượng dân số: Sinh, chết, di dân đi, kết hôn, ly hôn, 
áp dụng biện pháp tránh thai... 
• Hiện tượng dân số “hấp thụ” (absorbing state): các hiện 
tượng mà khi xảy ra sẽ không thể chuyển lại chính trạng 
thái đó nữa. Ví dụ: chết, độc thân chưa lấy chồng, hoặc kết 
hôn lần 1, ly hôn lần 1, 
• Hiện tượng dân số “tạm thời” (transient state): các hiện 
tượng mà khi xảy ra có thể chuyển đổi thành trạng thái 
khác và có thể quay lại trạng thái ban đầu một lần nữa. Ví 
dụ kết hôn, ly hôn ...
23
• Vẽ lược đồ Lexis
– Cấu tạo ô vuông cạnh là tuổi và năm theo dõi
– Mỗi đường chéo 45 độ, biểu thị một cá thể, gọi 
là đường sống (life line): Từ khi sinh ra, hoặc 
bắt đầu, đến khi chết hoặc kết thúc theo dõi. 
– Ví dụ: 
• Người 1, sinh giữa năm 2000, đến hết 2003 còn 
sống = theo dõi 3,5 năm đến hết thời gian theo dõi
• Người 2, sinh ra đầu năm 2002 và chết giữa năm 
2003 = theo dõi được 1,5 năm đến khi sự kiện chết.
24
Lược đồ Lexis
4
§-êng sèng
3
2
1
0
2000 2001 2002 2003 N¨m
Tuæi
45
0
2
1
25
Ứng dụng lược đồ lexis
• Phân tích các hiện tượng dân số trên lược đồ 
Lexis, có thể thấy trực quan và tính toán số năm-
người sống
• Từ đó tính được khả năng sống sót của một đoàn 
hệ (corhot) từ tuổi x đến x+n chẳng hạn.
• Lược đồ Lexis được còn được áp dụng trong tính 
toán tỷ suất chết trẻ em dưới 1 tuổi theo tỷ trọng 
trẻ em chết của 2 năm liên tiếp
26
Yếu tố ảnh hưởng mức chết
Xu hướng giảm mức chết: Mức chết đang giảm ở
những nước đang phát triển
• Trước 1900: mức chết cao. Tuổi thọ TB dưới 30.
• 1900-1945: là giai đoạn sớm của giảm mức chết ở
một số nước Châu Á, và Châu Mỹ La tinh.
• 1945-1965: mức chết giảm mạnh ở hầu hết các nước
phát triển
• Các nước phát triển tỷ suất chết đã đạt mức rất thấp
và ổn định.
27
Yếu tố liên quan
1. Yếu tố gần (y sinh học): những bệnh gây tử vong một
cách trực tiếp. VD: lao, ung thư, tim mạch, ...
• Yếu tố bản thân: gen, tuổi, giới, dân tộc, địa lý
• Ô nhiễm môi trường: tiếp xúc với các chất hoá học, vi
khuẩn, ...
• Thiếu dinh dưỡng: không đủ nhu cầu cần thiết cho cơ
thể về năng lương, chất đạm, vi chất dinh dưỡng
• Chấn thương: những tổn thương cơ thể (chủ định hoặc
không chủ định)
28
Yếu tố liên quan
2. Yếu tố xa (văn hoá - kinh tế - xã hội): gây tử vong
gián tiếp thông qua làm tăng nguy cơ chết của các
yếu tố gần.
• Yếu tố kinh tế xã hội: mức độ kinh tế hộ gia đình,
cộng đồng. Hôn nhân, học vấn, nghề nghiệp,...
• Yếu tố tổ chức: hệ thống y tế, hệ thống khác.
• Yếu tố văn hoá: hành vi và thói quen không có lợi
cho sức khoẻ, sinh hoạt tình dục, thói quen ăn uống.
• Hành vi cá nhân.
• Điều kiện sinh thái, hệ thống kinh tế chính trị.
29
Thanks!