Bài giảng Nhân học y tế và xã hội học sức khỏe - Bài 1: Tổng quan về nhân học y tế và xã hội học sức khỏe (Tiếp)

Bài 1: Tổng quan về Nhân học y tế và Xã hội học sức khỏeBộ môn Khoa học xã hộiMục tiêu của bài họcTrình bày được định nghĩa và đối tượng nghiên cứu của Xã hội học và Nhân học;Nêu được sự giống và khác nhau giữa Xã hội học và Nhân học;Trình bày được định nghĩa, đối tượng nghiên cứu của Xã hội học sức khỏe và Nhân học y tế;Nêu được phương pháp nghiên cứu của Nhân học y tế và Xã hội học sức khỏe;Phân tích được các yếu tố của tưởng tượng xã hội học.Xã hội học và Nhân họcGiống nhau:Nghiên cứu các xã hội và cấu trúc của xã hội đó.Nghiên cứu hành vi của con người và cách con người tương tác với nhau trong bối cảnh xã hội của họ.Xã hội học:Sử dụng phương pháp định lượng.Kết hợp định lượng và định tính (với định lượng là chủ đạo).Nhân học:Sử dụng nghiên cứu điền dã dân tộc học với phương pháp chủ đạo là quan sát tham dự.Kết hợp quan sát tham dự với phỏng vấn dân tộc học.Xã hội học và Nhân học - Khác nhauQuan điểm về sức khỏe và bệnh tậtThời gian đầu, thiên về quan điểm của y học lâm sàng:Đau ốm là biểu hiện của sự lệch chuẩn  bác sĩ là người giải quyết vấn đề.Các vấn đề như nghiện rượu, trầm cảm... là lệch chuẩn/không làm chủ được mình  cần phải chữa trị bằng cách uống thuốc (không quan tâm đến việc tìm hiểu và cải thiện môi trường sống).Nghiên cứu xã hội học đều hướng đến việc bệnh nhân phải tuân thủ yêu cầu của bác sĩ.Quan điểm về sức khỏe và bệnh tậtĐịnh nghĩa sức khỏe?Trạng thái hoàn toàn khỏe mạnh về thể chất, tinh thần và xã hội, chứ không phải chỉ bao gồm tình trạng không có bệnh hay thương tật (WHO, Hiến chương Ottawa, 1974).Khí huyết lưu thông, tinh thần thoải mái, ấy là sức khỏe (Hồ Chí Minh, 1946) Sức khỏe của con người không chỉ phụ thuộc vào yếu tố sinh học mà còn chịu ảnh hưởng của các yếu tố xã hội, văn hóa khác.Y học lâm sàngCá nhân mắc bệnh là do bị nhiễm khuẩn hoặc nhiễm vi rút  cho dùng thuốc hoặc sử dụng các thiết bị công nghệ hiện đại.Xã hội học sức khỏeChỉ bị nhiễm vi khuẩn hoặc vi rút thì chưa đủ điều kiện phát triển thành bệnh (nghiên cứu về bệnh lao phổi: nhấn mạnh vai trò của điều kiện sống và làm việc).Quan điểm về sức khỏe và bệnh tậtXã hội học sức khỏeLà một chuyên ngành của xã hội học nghiên cứu các yếu tố xã hội ảnh hưởng tới sức khỏe (nguyên nhân xã hội của sức khỏe)VD: cấu trúc xã hội, điều kiện làm việc, khả năng hòa nhập xã hội, vốn xã hội, văn hóa, đô thị hóa, bất bình đẳng sức khỏeXã hội học sức khỏe cũng nghiên cứu những hệ quả xã hội của tình trạng sức khỏe.VD: phân biệt đối xử/kỳ thị với người có HIV, với bệnh động kinh, với những người đồng tínhXã hội học sức khỏeLà một chuyên ngành của nhân học văn hóa-xã hội nghiên cứu ảnh hưởng của các yếu tố văn hóa tới sức khỏe và bệnh tật và cách ứng xử khi bị bệnh của người dân trong các xã hội khác nhau.VD: xem giờ để mổ sinh con, uống rượu ngâm tác kè, bìm bịp có tác dụng tốt cho cơ thể và khả năng tình dục của nam giới, mời thầy cúng về nhà chữa bệnh...Nhân học y tếTưởng tượng xã hội họcPhân tích xã hội họcLịch sửVăn hóaPhê phánCấu trúcC. Wright Mills, 1959Lịch sử: Quá khứ ảnh hưởng tới hiện tại như thế nào?Văn hóa: Niềm tin văn hóa, sự chia sẻ về quan điểm, kiến thức ảnh hưởng đến thái độ, hành vi như thế nào?Cấu trúc: Cách các thành phần xã hội, các đơn vị xã hội được tổ chức ảnh hưởng tới các cá nhân như thế nào?Phê phán: Chúng ta có thể thay đổi điều gì để làm cho cuộc sống được tốt hơn?Tưởng tượng xã hội họcTưởng tượng xã hội họcGiúp phân biệt được “vấn đề cá nhân” (private trouble) và “sự kiện/vấn đề xã hội” (public issue).VD: bạo lực gia đình, sự phân biệt đối xử, tiếp cận các biện pháp tránh thai...Chỉ có thể hiểu được các vấn đề xã hội khi đặt chúng trong bối cảnh xã hội nhất định.Tưởng tượng xã hội họcNhân học và Xã hội họcgiúp cải thiện tình trạng sức khỏecủa con người như thế nào? Những trường hợp tử vong không giải thích được trong nhóm trẻ sơ sinhSIDS - Sudden Infant Death Syndrome (Hội chứng tử vong đột ngột ở trẻ sơ sinh)“Đây là một trong những ví dụ tốt nhất để giải thích bằng cách nào các nghiên cứu xã hội học có thể làm giảm các nguyên nhân tử vong nghiêm trọng và phức tạp” (Jake Najman)Tỷ lệ tử vong trẻ em ở AustraliaKhoảng 100 năm trước, cơ hội để một đứa trẻ sống qua lễ sinh nhật đầu tiên là rất hiếm.Tỷ lệ tử vong trẻ sơ sinh ở Australia vào năm 1901 khá cao: cứ 10 đứa trẻ sinh ra thì có 1 trẻ tử vong.Hiện nay, tỷ lệ tử vong trẻ sơ sinh ở Australia đứng ở mức 6/1.000 trẻ.Lý do: tập trung vào việc kiểm soát các bệnh truyền nhiễm, nâng cao chất lượng dinh dưỡng, nhà ở, chăm sóc y tế. Nhận định của các nhà nghiên cứuMột trong những nguyên nhân tử vong hàng đầu của trẻ dưới 12 tháng tuổi là SIDS.SIDS là hiện tượng trẻ sơ sinh tử vong không rõ nguyên nhân trong lúc ngủ, không có dấu hiệu gì báo trước. SIDS ở AustraliaHiện nay, SIDS là nguyên nhân tử vong của khoảng 250 trẻ sơ sinh mỗi năm.Lứa tuổi tử vong phổ biến của SIDS là 2-4 tháng tuổi; cũng có thể xảy ra ở nhóm tuổi sớm hơn hoặc muộn hơn.Trẻ trên 12 tháng tuổi ít gặp hiện tượng này.60% hiện tượng này xảy ra ở trẻ trai.Lịch sử1834: Lần đầu tiên được đề cập đến trên một tạp chí y học (Lancet)1892: Nguyên nhân được phát hiện là do bị nghẹt thở, chủ động hoặc không chủ động Đầu 1900s: Nhiều trường hợp bị cho là do người mẹ lơ là việc chăm sóc con.Đến 1960s, hầu hết các nghiên cứu đều tập trung vào bệnh học, dựa trên kết quả khám nghiệm tử thi.Đầu 1960s: Các tổ chức hỗ trợ cha mẹ đầu tiên được thành lập1963: Hội thảo quốc tế đầu tiên về nguyên nhân tử vong được tổ chức1969: Thuật ngữ SIDS được định nghĩa như sau “là sự tử vong đột ngột của trẻ sơ sinh và trẻ em chưa từng được đề cập đến trong lịch sử và không tìm được nguyên nhân tử vong”. Nghiên cứu xã hội học1977: Nghiên cứu mang tính hệ thống đầu tiên về các yếu tố nguy cơ từ phía gia đình, xã hội và môi trường được thực hiện.1980s: Một loạt nghiên cứu xã hội học về SIDS cho thấy SIDS phổ biến trong nhóm trẻ em sau:Các khu vực có khí hậu lạnh và trong các tháng mùa đôngCác gia đình nghèoNgười mẹ hút thuốc láMột số nhóm dân tộc ít ngườiNguyên nhân xã hội của hiện tượng nàyCác thông tin thu được chứng minh rằng trong các nguyên nhân của hiện tượng SIDS có nguyên nhân từ phía môi trườngNghiên cứu xã hội học và nhân họcNăm 1989: Các nhà nghiên cứu ở New Zealand, the Netherlands và Australia đã phỏng vấn các phụ huynh mất con do SIDS: Ông/bà đặt con nằm ngủ ở tư thế nào trong khoảng thời gian xảy ra tử vong? Các phát hiện cho thấy hơn 70% trẻ sơ sinh tử vong do cha mẹ đặt chúng nằm sấp khi ngủ. Kết quả đạt đượcTừ các kết quả nghiên cứu trên, các nhà nghiên cứu đã khuyến cáo cha mẹ đặt con nằm ngửa khi ngủ.Nhờ đó, tỷ lệ tử vong ở trẻ sơ sinh đã giảm xuống đáng kể. Chỉ trong HAI NĂM, vào năm 1991, chương trình Hãy cùng đi ngủ (Back to Sleep campaign) đã giúp giảm tỷ lệ tử vong không giải thích được xuống còn 33%. Phòng ngừaLời khuyên cho cha mẹ để phòng ngừa SIDS:Đảm bảo rằng đầu của con bạn không bị che kín trong lúc ngủHãy đặt con bạn nằm ngửa khi ngủHãy chèn chăn gối của con cẩn thận lúc con ngủKhông hút thuốc trong thời kỳ mang thai và không để cho con bạn bị phơi nhiễm khói thuốc láKhông đặt con bạn nằm trên đệm nước hoặc gối vỏ đỗ hoặc nằm trên một tấm vải trên sàn nhàKhông dùng chăn/gối lông vũ, không đặt thú nhồi bông trong cũi của con bạnTiếp thị xã hộiLà một cách tiếp cận dùng trong nâng cao sức khỏe có sử dụng một phần kết quả của các nghiên cứu xã hội học và nhân học để xây dựng chương trình can thiệp.Bằng tiếp thị xã hội, các ý tưởng phòng ngừa cho sức khỏe được phổ biến cho toàn bộ cộng đồng.Trong tương laiSIDS vẫn còn là một vấn đề sức khỏe nghiêm trọngCác nhà nghiên cứu vẫn tiếp tục đi tìm nguyên nhân của hiện tượng này.Các nghiên cứu xã hội học vẫn chưa phát hiện được những nguyên nhân xã hội mới.Các nhà nghiên cứu hiện nay lại tập trung vào các nguyên nhân liên quan đến yếu tố gen, khả năng nhiễm độc và yếu tố sinh học (VD: vi rút) của SIDS.Xã hội học và Nhân học trong YTCCXác định và phân tích các yếu tố xã hội quyết định sức khỏe.Các vấn đề sức khỏe cần được tìm hiểu và phân tích trong các bối cảnh xã hội cụ thể.Tóm lạiNhân học và Xã hội học cùng nghiên cứu các xã hội và hành vi của con người trong các xã hội đó.Phương pháp nghiên cứu của Nhân học và Xã hội học khác nhau.Xã hội học sức khỏe nghiên cứu các nguyên nhân xã hội và hệ quả xã hội của tình trạng sức khỏe.Nhân học y tế nghiên cứu các yếu tố văn hóa ảnh hưởng đến sức khỏe và các con người ứng xử khi bị bệnh.Cần phân tích các vấn đề xã hội trong bối cảnh xã hội cụ thể (tưởng tượng xã hội học).