Bốn tỉnh Nam kỳ rơi vào tay giặc. Thực dân Pháp tiếp tục mở rộng chiếm đóng ba tỉnh miền Tây

Bốn tỉnh Nam kỳ rơi vào tay giặc . Thực dân 
Pháp tiếp tục mở rộng chiếm đóng ba tỉnh 
miền Tây . 
1. Hiệp ước 5-6-1862 - Cuộc kháng chiến tiếp tục của nhân dân Việt nam 
Sau khi kết thúc chiến sự ở Trung quốc, ngày 7/2/1861 đại quân Pháp kéo về Việt 
Nam dưới quyền chỉ huy của tướng già Sác-ne. Viên tướng này này được chính 
phủ Na-pô-lê-ông III trao cho những quyền hành rất lớn: thống lãnh toàn bộ lực 
lượng võ trang Pháp ở viễn đông, có quyền tuyên chiến hoặc ký hòa ước với Việt 
Nam. Pháp hội quân tại Bến Nghé, cả thảy có khoảng 4.000 tên (trong đó có cả lực 
lượng cũ, mới và dân phu bị bắt ở Quảng Châu cùng 250 lính Tây Ban Nha...) 
Sáng sớm ngày 24/2/1861 đại bác địch bắt đầu tàn phá Đại Đồn. Quân ta chống cự 
mãnh liệt đẩy lui nhiều đợt tấn công của giặc. Ngày hôm sau thành vỡ, Nguyễn Tri 
Phương phải ra lệnh lui binh bỏ lại 150 đại bác, 2.000 khẩu súng tay. Thừa thắng 
quân Pháp đánh lan về phía Biên hòa, chiếm được Thuận Kiều, Trảng Bàng, Tây 
Ninh... 
Nghe tin Đại đồn thất thủ, triều đình vội điều thêm viện binh ứng cứu lại cử Tôn 
thất Cáp và Nguyễn Bá Nghi vào Nam bộ. Song vì việc hành quân quá chậm, đến 
rồi lại không chủ động tiến công, nên quân giặc thừa thế lánh lan ra nhiều nơi. Đầu 
tháng 4 năm1861 chúng chiếm Định Tường (gồm cả Mĩ Tho, Tân An, Gò Công) - 
một tỉnh giàu có và đông dân nhất Nam bộ lúc đó, có sông Tiền giang dẫn tới biên 
giới Căm-pu-chia. Quân triều đình cố gắng dựa vào các cản trên sông để tiêu diệt 
và ngăn chặn bước tiến của địch. Mặc dầu bị tổn thất nặng, ngày 12/4/1861 quân 
Pháp vẫn tới được Mĩ Tho. Quan trấn thủ là Nguyễn Hữu Thành đã cho thiêu hủy 
kho tàng, dinh thự chạy về Cái Bè. Quân Pháp ung dung vào thành với vô số chiến 
lợi phẩm qúi giá. Sau khi chiếm được Định Tường, quân Pháp liền thực hiện chính 
sách dùng người Việt trị người Việt, tăng cường xây dựng lực lượng ngụy binh để 
chuẩn bị tiến đánh Biên Hòa. Tháng 12/1861 quân địch dưới sự chỉ huy của Bô-Na 
(thay Sác-ne) mở cuộc tiến công Biên Hòa bằng cả hai đường thủy bộ. Quân 
Nguyễn chống cự yếu ớt. Một số quan lại (điển hình như Nguyễn Bá Nghi - quan 
trấn thủ Biên Hoà) mới nghe tin quân Pháp tới đã hèn nhát bỏ chạy. Thừa thắng, 
địch đánh chiếm luôn thành Vĩnh Long thuộc miền Tây Nam Kỳ (ngày 23 tháng 
3/1862). 
Như vậy, sau 3 năm tiến hành chiến tranh xâm lược Việt Nam, thực dân Pháp mới 
chỉ chiếm được 4 tỉnh thành mà quan quân triều đình bỏ ngỏ. 
Tuy chiếm được đất nhưng quân Pháp chưa thể tổ chức được việc cai trị ở 4 tỉnh 
đó bởi vì chúng đã vấp phải cuộc kháng chiến hết sức quyết liệt của nhân dân ta. 
Phát huy truyền thống yêu nước bất khuất của dân tộc, cũng giống như nhân dân 
Quảng Nam - Đà nẵng năm 1858, từ năm 1859 nhân dân Gia Định đã tự động 
đứng lên chống giặc mạnh hơn cả quân triều đình. Đội quân 5.800 người của Lê 
Huy và Trần Thiên Chính đã làm cho địch thất điên bát đảo. Phong trào bất hợp 
tác đã làm cho thực dân Pháp gặp rất nhiều khó khăn trong việc tổ chức bộ máy 
ngụy quyền. Bị bao vây, đánh phá ở khắp nơi, tháng 3/1859 thực dân Pháp buộc 
phải phá thành Gia Định rút xuống tàu. Cuối năm 1860 trong lúc Nguyễn Tri 
Phương và quan quân triều đình ngại đánh giặc, chỉ ra sức đào hào đắp lũy thì các 
đội quân nghĩa dũng đã mưu trí dũng cảm phục kích giết chết tên quan ba Bác-bê 
ở gần Trường Thi. Đêm đêm họ tìm cách lọt qua phòng tuyến của địch, đốt cháy 
kho tàng, doanh trại của chúng, vào tận sông để bắn tàu Primôghe và phục kích 
tiêu hao sinh lực của Pháp. 
 Trái ngược với tư tưởng chủ hòa do dự của những viên quan lại trong triều đình 
Huế tiêu biểu như Nguyễn Bá Nghi, hay khác với sự chậm trễ tiếp cứu của triều 
đình, mất hết thời giờ trong các lễ nghi phiền phức và vô bổ như việc ban kiếm, 
ban nhung y... mở lịch xem giờ tốt để ”khởi mã”, giao cho Khâm thiên giám xem 
“bản mệnh tốt xấu của đại tướng”... nhân dân Nam bộ đã ngay lập tức nổi lên đánh 
giặc bằng mọi thứ vũ khí có trong tay. Họ tự lực chiến đấu từ trong thành Gia 
Định đến ngoài thôn xã, họ không nhờ cậy vào triều đình mà tự tin ở mình. Họ 
biến xóm ấp thành pháo đài chống Pháp chứ không cần lui vào rừng sâu theo chỉ 
dụ của nhà vua. Các đội nghĩa binh của Trương Công Định (6000 người) của 
Nguyễn Thành Ý (2000 người) của Phan Trung (2000 người) và các đội nghĩa 
binh dưới sự chỉ huy của Trần Xuân Hoà, Phan Văn Đạt, Lê Cao Dũng, Đỗ Trình 
Thoại, cai tổng Là, Nguyễn Trung Trực... có mặt ở khắp nơi, thoắt ẩn, thoắt hiện 
trong những ”trung tâm kháng chiến được chia nhỏ ra vô tận”, ngày đêm tiễu trừ 
quân Pháp. Đến đầu năm 1862 phong trào kháng chiến của nhân dân Nam Bộ đã 
buộc thực dân Pháp phải rút khỏi một loạt cứ điểm ở Gò Công, Chợ Gạo, Cái Bè... 
nghĩa quân đã chiếm lại được nhiều vùng đất đai rộng lớn. 
Những cuộc đánh phá, gây rối của quân ta đã khiến cho thực dân Pháp đang tính 
đến chuyện ”phải chinh phục lại những vùng đã chinh phục”, nhưng triều đình 
Huế đã không biết đến điều đó. 
Xuất phát từ những toan tính nhỏ nhen, ngày 5-6-1862 triều Nguyễn đã kí bản 
hiệp ước nhượng đất đầu tiên, nhường cho Pháp 3 tỉnh miền Đông Nam Kì (Gia 
Định, Định Tường, Biên Hoà) Hiệp ước 5/6/18629 (Hiệp ước Nhâm Tuất) được 
mang danh là ”Hiệp ước hòa bình và hữu nghị”. Nội dung gồm 12 khoản, trong đó 
qui định: Triều đình Huế phải nhượng hẳn cho Pháp 3 tỉnh miền Đông Nam kì 
(Gia định, Định Tường, Biên Hòa) và đảo Côn lôn. Bồi thường chiến phí cho Pháp 
4.000.000 đô-la (tương đương 2.880.000 lạng bạc); Mở các cửa biển Đà nẵng, Ba 
lạt, Quảng yên cho Pháp và Tây Ban Nha tự do buôn bán; Pháp sẽ trả thành Vĩnh 
Long cho triều đình chừng nào Huế ngừng hẳn phong trào chống Pháp ở 3 tỉnh 
miền Đông. Ngay sau khi hoà ước được kí kết,thực dân Pháp cho tàu đi các nơi để 
loan tin, còn triều đình Huế thì vội vàng phái Phan Thanh Giản vào Nam ra lệnh 
cho nghĩa quân các nơi hạ vũ khí, nạp súng đạn cho Pháp hi vọng nhân dân sẽ 
ngoan ngoãn thi hành. Tuy nhiên, hiệp ước 5/6/1886 đã như lửa đổ thêm dầu, càng 
gây nên sự bất bình trong dân chúng cả nước. 
Tại Gia Định, Định Tường, Biên Hoà, các toán nghĩa quân không chịu công nhận 
chính quyền của giặc, họ cũng không chịu dời sang ba tỉnh miền Tây, kiên quyết 
bám đất bám dân chống giặc ngay trong lòng địch. Các văn thân sĩ phu ba tỉnh 
miền Đông rầm rộ tổ chức phong trào tị địa (di rời gia đình, vợ con, mồ mả tổ tiên, 
thậm chí phần mộ thầy học...) ra Bình Thuận, khảng khái bất hợp tác với Pháp. 
Ở các nơi khác, phong trào phản đối hoà ước Nhâm tuất cũng hết sức rầm rộ. 
Nguyễn Văn Viện (người tỉnh Bình định) đã cùng Hồng Tập và một số người 
trong dòng họ Tôn Thất chủ trương khởi sự ở kinh thành Huế, mưu giết tên Khâm 
sứ Pháp và những kẻ cầm đầu phái chủ hòa như Phan Thanh Giản, Trần Tiễn 
Thành, nhưng cuộc bạo động ngày 3-8-1864 của họ bị thất bại. 
Các sĩ tử trong kỳ thi hương khóa tháng 11/1864 ở ba trường Hà nội, Nam Định, 
Thừa thiên Huế đã đồng thanh phản đối hòa ước với Pháp - Họ viết truyền đơn, hò 
reo và tẩy chay đòi hoãn cuộc thi. 
Tại Nam kỳ lục tỉnh một loạt sĩ phu yêu nước đã đứng dậy. Họ đánh giặc bằng thơ, 
bằng bút, bằng trí tuệ, tài năng và nhiều người đã hiến dâng cả tính mạng của mình 
cho cuộc đấu tranh vì quyền sống và tự do. Đó là quản cơ Trương Công Định - 
người đã bất tuân lệnh triều đình (bãi binh) mà ở lại cùng nhân dân phất cao là 
cờ ”Bình tây đại nguyên soái”, kháng chiến chống Pháp. Đó là tri huyện Lưu Tấn 
Thiện và thơ lại Lê Quang Quyền lãnh đạo nghĩa binh chiến đấu ở vùng Gò công, 
là Đỗ Trình Thoại hoạt động ở vùng giữa sông Đồng Nai và sông Vàm cỏ. Thủ 
khoa Nguyễn Hữu Huân hoạt động ở vùng Mỹ Quý, Chợ Gạo, Rạch gầm, Nguyễn 
Trung Trực, Quản Là ở vùng Tân An. Phan Trung, Trà Qúy Bình ở vùng Tân 
Thạch, Tân An (Long An). Hương thân Lê Cao Dũng và Hồ Huân Nghiệp ở vùng 
Bình Dương thuộc Định Tường. Võ Duy Dương, đốc binh Kiều ở Đồng Tháp 
Mười. Tri huyện Âu Dương Lân, cử nhân Phan Văn Trị, nhà thơ Nguyễn Đình 
Chiểu, tuần phủ Đỗ Quang ở Gia Định... 
Trong số những lãnh tụ nổi tiếng của cuộc kháng chiến ở Nam bộ lúc đó, phải kể 
đến Trương Công Định. 
Ông người quê Bình Sơn, tỉnh Quảng Ngãi, là con của lãnh binh Trương Cầm, 
theo cha vào Nam giữa thời Thiệu Trị. Khi Trương Cầm làm lãnh binh, Trương 
Định đã mộ nhiều dân nghèo ở vùng Gia định khai hoang, lập đồn ấp, được phong 
chức quản cơ nên còn gọi là Quản Định. 
Khi Đại đồn thất thủ, Trương Định đem quân về Tân Hòa, Gò công. Ông ra sức 
chiêu tập nghĩa binh, tổ chức những trận phục kích tiêu diệt quân Pháp. 
Khởi nghĩa Trương Định mau chóng phát triển ra các vùng xung quanh, liên hệ 
với hầu hết các sĩ phu yêu nước ở 3 tỉnh miền Đông Nam kỳ. Địa bàn hoạt động 
của nghĩa quân mở rộng ra các vùng Mỹ tho, Tân An, Chợ lớn, sang các vùng ven 
sông Vàm cỏ, từ biển Đông đến biên giới Việt nam - Căm Pu Chia. 
Trước khi ký hiệp ước 1862, triều đình phong cho Trương Định làm chức phó lãnh 
binh tỉnh Gia định. Dưới quyền ông có 6.000 quân. Đội quân này sau đó tăng lên 
gấp bội và buộc địch phải rút chạy khỏi Gò công, Tân An, chợ Gạo. 
 Sau điều ước 1862, thể theo yêu cầu của Pháp, triều đình buộc Trương Định bãi 
binh, giải tán nghĩa quân và bổ nhiệm ông làm lãnh binh tỉnh An Giang (thuộc 
miền Tây lục tỉnh). Ông đã khẳng khái bất tuân lệnh chỉ, ở lại cùng nhân dân 3 
tỉnh miền Đông kháng chiến. Hịch Quản Định được truyền đi khắp nơi, hô hào 
nhân dân,nghĩa sĩ chống giặc đến cùng. 
Từ đại bản doanh Tân Hòa, Gò công nghĩa quân đã tỏa đi khắp nơi, hoạt động dữ 
dội, làm chủ cả một vùng nông thôn rộng lớn, được nhân dân các nơi hết lòng ủng 
hộ. 
Một chính quyền kháng chiến sơ khai ra đời, thoát li khỏi sự ràng buộc của triều 
đình Huế. 
Vào trung tuần tháng 12/1862 Trương Định đã phát động một chiến dịch lớn tiến 
công các vị trí của địch ở Biên Hòa, Gia định, Mỹ Tho,giành thắng lợi ròn rã trong 
trận Rạch Tre, giết được tên đồn trưởng người Pháp và thu nhiều vũ khí đạn dược. 
Tại Biên Hòa hàng vạn người gồm cả người kinh, người Thượng nhất tề nổi dậy 
làm chủ con đường Sài gòn - Biên hòa. Tại Bà Rịa, quân nổi dậy giành lại từ tay 
địch nhiều xã, huyện. Ở Mỹ Tho, trận gây được tiếng vang lớn nhất là trận đánh 
đồn Thuộc Nhiêu. 
Trước tình hình nguy khốn trên đây, đồng thời thừa biết, muốn bình định Nam bộ 
không thể không tiêu diệt căn cứ Tân Hoà, trung tâm của khởi nghĩa Trương Định, 
bọn thực dân ở Sài Gòn đã cấp báo về Pháp, xin thêm viện binh và yêu cầu hạm 
đội từ Trung Quốc về ngay chiến trường Việt Nam. Chúng còn điều thêm 800 
quân Tây-Ban-Nha từ Phi-líp-pin sang tiếp cứu. 
Nhờ có viện binh, ngày 25/2/1863 thực dân Pháp, dưới sự chỉ huy của tướng Bô-
Na mở cuộc tấn công qui mô vào căn cứ Gò Công. Cuộc chiến đấu diễn ra ác liệt 
trong suốt ba ngày.Nhưng tối 28/2/1863 căn cứ Tân Hòa đã bị rơi vào tay giặc. 
Nghĩa quân phải rút dần ra vùng biển và vùng đám lá tối trời. Từ tháng 3/1863 
nghĩa quân tiếp tục hoạt động ở 3 tỉnh miền Đông, tổ chức các trận phục kích quân 
Pháp ở Mĩ Tho, Cần Giuộc... 
Thực dân Pháp lại khốn đốn. Chúng không thể ngồi yên chừng nào chưa dẹp yên 
nghĩa quân. Ngày 25-9-1863 chúng mở đợt tấn công mới Nghĩa quân vừa chống 
trả quyết liệt, vừa lui dần từ căn cứ Lí Nhân về Tân Phước, một căn cứ hiểm yếu ở 
vùng sông Soài ráp. Lúc này Trương Định có gần 1 vạn nghĩa binh, ông đang 
chuẩn bị đánh úp giặc lấy lại Tân Hoà nhưng dựa vào Huỳnh Công Tấn (tên này 
trước đây theo nghĩa quân, sau về hàng địch) giặc Pháp đã dò được nơi ở của 
Trương Định. Ngày 20/8/1864 chúng đem quân vây đánh bất ngờ. Trương Định bị 
thương nặng, đã rút gươm tự sát, lúc đó ông mới 44 tuổi. 
Sau khi Trương Định mất, đồng đội của ông tiếp tục duy trì cuộc chiến đấu thêm 
một thời gian: ở vùng Gia Thuận có Nguyễn Ngọc Thăng, ở vùng Giao Loan (Tây 
Ninh) có Lê Quang Quyền (một bộ tướng gần gũi của Trương Định). Cũng ở Tây 
Ninh, Phan Chính cầm đầu một tập đoàn nghĩa quân, ông tự xưng là Bình Tây Phó 
Nguyên soái, còn Trương Quyền (con trai của Trương Định) thì liên kết với Pu-
Côm-Pô, nhà yêu nước Căm-Pu-Chia đánh Pháp từ 1864 đến 1867. Võ Duy 
Dương lấy Đồng Tháp Mười làm căn cứ. Hoạt động của nghĩa quân Võ Duy 
Dương đã gây cho địch những thiệt hại nặng trong khoảng thời gian từ tháng 
7/1865 đến tháng 4/1866. Sau Thiên hộ Dương (Võ Duy Dương), Đốc bình Kiều 
lại lấy Đồng Tháp Mười làm căn cứ. Vùng đất này từ đó về sau trở thành nơi tụ 
họp của nhiều nhà yêu nước. 
2. Mất ba tỉnh miền Tây (1867) cuộc kháng chiến chống Pháp lan khắp 6 tỉnh 
Nam 
Sau hiệp ước 5-6-1862 tình hình Việt nam ngày càng trở nên tồi tệ: dân các tỉnh 
Gia Định, Định Tường, Biên Hoà bị biến thành thần dân của Na-pô-lê-ông III. 
Triều đình thì phải lo nộp chiến phí hàng năm cho giặc. Từ Bình Thuận ra Bắc, 
nhân dân càng đói khổ hơn vì thiên tai địch hoạ và vì ách áp bức ngày càng nặng 
thêm từ phía triều đình. Chính sách thiển cận của nhà nước phong kiến Nguyễn đã 
làm cho mâu thuẫn xã hội ngày càng gay gắt. Các cuộc khởi nghĩa nông dân và 
binh lính đã lại liên tiếp nổ ra, trong khi thực dân Pháp đang mưu mô mở rộng 
cuộc xâm lăng. 
Tại Bắc kì, năm 1862 Tạ Văn Phụng, một người theo đạo Thiên chúa, nêu danh 
nghĩa phù Lê, nổi lên ở vùng Quảng Yên, bao vây và định đánh chiếm tỉnh thành 
Hải Dương, triều đình phải phái đại quân, phối hợp với quân Thanh đánh dẹp. 
Sau cuộc nổi dậy của Tạ Văn Phụng, đã nổ ra cuộc khởi nghĩa của cai tổng Vàng 
(tức Nguyễn Văn Thịnh) ở Bắc Ninh vào tháng 4-1862. Cai Vàng cũng nêu danh 
nghĩa phù Lê, tự phong làm nguyên soái, tôn một người tự xưng là dòng dõi nhà 
Lê làm minh chủ, tập hợp nhân dân trong vùng đứng dậy. Nghĩa quân đã đánh 
chiếm các huyện Lạng Giang, Yên Dũng rồi tiếp tục bao vây tỉnh thành Bắc Ninh. 
Mãi đến cuối năm 1862 toán quân khởi nghĩa của Cai Vàng mới bị đánh tan. 
Một cuộc sự kiện khác cũng rất đáng chú ý là cuộc nổi dậy của nhân công và binh 
lính trên công trường xây dựng Khiêm lăng của Tự Đức do anh em Đoàn Trưng, 
Đoàn Hữu Ái, Đoàn Tư Trực cầm đầu, nổ ra vào tháng 9 năm 1866. Cuộc nổi dậy 
này vừa mang tính chất một cuộc khởi nghĩa, vừa mang tính chất một cuộc đảo 
chính cung đình, phản ánh sự phân hoá sâu sắc trong nội bộ tập đoàn phong kiến, 
nhưng đồng thời cũng phản ánh mâu thuẫn giữa các tầng lớp nhân dân với giai cấp 
thống trị. Nó chứng tỏ sự suy yếu từ bên trong của giai cấp phong kiến và sự chán 
ghét đến cao độ của quần chúng nhân dân đối với triều đình. Cuộc khởi nghĩa bị 
dìm trong biển máu nhưng dư âm của nó lại rất dai dẳng và bay rất xa vì nó nổ ra 
ngay tại kinh thành Huế. 
 Trong lúc nội tình đang rối ren như vậy thì về đối ngoại, triều đình Nguyễn chỉ 
biết khư khư ôm lấy quyền lợi của giai cấp và của dòng họ, đi hết từ sai lầm này 
đến sai lầm khác trong đối sách với thực dân Pháp.Trước hết là trong vụ chuộc đất 
tháng 6-1863. 
Cuối năm 1862 khi triều đình Huế bồi thường chiến phí đợt 1 cho Pháp thì đồng 
thời Tự Đức cũng cử một phái đoàn do Phan Thanh Giản làm chánh sứ, Phạm Phú 
Thứ làm phó sứ, Ngụy Khắc Đản làm bồi sứ sang Pháp xin chuộc lại ba tỉnh miền 
Đông. Do bị sa lầy trên cả hai chiến trường: Mê-hi-cô và Việt nam, trong cuộc tiếp 
kiến sư bộ Phan Thanh Giản, Na-pô-lê-ông III có ý muốn cho triều Huế được 
chuộc đất, hứa sẽ cử Ô-ba-rê sang Huế để sửa lại điều ước năm 1862. Rồi từ 16-6-
1864 đến 15-7-1864, tại Huế, giữa Ô-ba-rê và Phan Thanh Giản đã có một cuộc 
điều đình trên cơ sở bản đề án mà Ô-ba-rê đã trình Na-pô-lê-ông III. Một thỏa ước 
về vấn này với 21 điều khoản đã được thảo ra, trong đó Pháp đồng ý trả lại triều 
đình 3 tỉnh miền Đông Nam kì và đảo Côn lôn, nhưng lại làm chủ Sài Gòn và một 
số địa điểm quan trọng khác cả về kinh tế, chính trị, quân sự. Riêng khoản 4 thì 
ghi rõ triều đình Tự Đức thừa nhận sự bảo hộ của Pháp trên cả 6 tỉnh Nam kì. 
Như vậy theo thoả thuận này thực dân Pháp gần như giữ nguyên hiệp ước 1862, 
chúng lại còn giành thêm một khoản tiền chuộc khá lớn để bù vào ngân sách đang 
thiếu hụt. Còn về phía triều đình, rõ ràng phải chịu những điều khoản nặng nề hơn 
nhưng lại thoả mãn được tâm lí ”chuộc lại” được đất quê ngoại Tự Đức, tránh 
được tiếng xấu là bất hiếu với vua chúa tổ tiên.Tuy nhiên, ý muốn cá nhân trên đây 
của Tự Đức đã không thực hiện được. Ngay sau khi Ô-ba-rê rời khỏi Việt Nam, 
cánh thực dân hiếu chiến ở Pháp, nhất là cánh thực dân ở Nam Kì đã kiên quyết 
phản đối đề án của ông ta. Chúng hiểu quá rõ sự bạc nhược của triều đình phong 
kiến Việt nam. Rốt cuộc, hiệp ước mới giữa Ô-ba-rê và Phan Thanh Giản ngày 26 
tháng 1 năm 1864 đã không được chính phủ Pháp phê chuẩn. Ngược lại, ngay sau 
khi cho quân chiếm Căm-Pu-Chia vào năm 1863, chúng bắt đầu mở rộng cuộc 
chiến tranh để thanh toán nốt ba tỉnh miền Tây Nam kỳ của Việt nam. Lúc đầu, lấy 
lý do ba tỉnh Vĩnh Long, An Giang, Hà Tiên ở vào ”địa thế treo lơ lửng, không 
tiện cho nước Nam” vậy ”xin để cho Pháp cai trị tất cả”.. Nhưng sau vì lo đất của 
triều đình Huế có thể gây ra đổ bể cho âm mưu ăn cướp của Pháp, bọn võ quan 
thực dân bèn quyết định mở cuộc tấn công bằng vũ lực chiếm 3 tỉnh Vĩnh Long, 
An Giang, Hà Tiên từ ngày 18 đến 24/6/1867. 
Ngày 18-6-1867 quân Pháp gồm 1200 tên cùng 400 ngụy binh tập hợp ở Mĩ Tho. 
Ngày 19-6 La-gơ-răng-đi-e cũng đưa thêm 16 tàu chiến đến nơi. Sáng 20-6, chúng 
dàn trận trước thành Vĩnh Long rồi đưa thư cho khâm sai đại thần của triều đình 
Huế là Phan Thanh Giản đòi nộp thành không điều kiện. Tiếp đó quân Pháp lại 
buộc Phan viết thư khuyên quan quân triều đình ở hai tỉnh còn lại là An giang và 
Hà tiên hạ khí giới. Như thế là chỉ trong vòng mấy ngày, thực dân Pháp đã chiếm 
đóng được cả ba tỉnh miền Tây Nam kì không tốn một viên đạn. Ngày 5/7/1867, 
sau khi nộp thành và viết thư khuyên hàng, Phan Thanh Giản đã uống thuốc độc tự 
tử. Còn La-gơ-răng-đi-e, đã được Pa-ri cử làm tổng chỉ huy quân đội Pháp ở ba 
tỉnh miền Tây (ngày 24/6/1867) 
Mặc dù phải chiến đấu trong một tình thế khó khăn gấp bội, nhân dân 6 tỉnh nam 
kỳ vẫn kiên cường chống Pháp, làm thất bại ý đồ bình định cấp tốc của chúng. 
Tại những vùng dọc theo sông Cửu long, hàng chục ngàn người đã gia nhập nghĩa 
quân. Nhiều nhà nho yêu nước ở các tỉnh Vĩnh, An Hà đã nhất quyết không chịu 
hợp tác với giặc, tị địa ra Bình Thuận, lập ra tổ chức Đồng châu xã để nương tựa 
lẫn nhau và lập căn cứ Tính linh để mưu tiếp tục chống giặc. Số đông sĩ phu khác 
đã ở lại tham gia phong trào kháng chiến của nhân dân. 
Năm 1867, Phan Tôn, Phan Liêm (còn gọi là Phan Tam, Phan Ngũ), hai người con 
của Phan Thanh Giản, hoạt động kháng Pháp ở vùng Trà Vinh, Bến Tre, Vĩnh 
long. 
Tại miền cực tây lục tỉnh, phát huy truyền thống Nhật Tảo năm xưa, Nguyễn 
Trung Trực tiếp tục nổi dậy. Tháng 9/1868 ông bị giặc bắt ở Phú Quốc rồi bị đem 
về xử tử tại Rạch Giá. Trước khi chết, nhà yêu nước đã dõng dạc nói với kẻ 
thù: ”Bao giờ Tây nhổ hết cỏ nước Nam thì mới hết người Nam đánh Tây” 
Sau khi Nguyễn Trung Trực bị giết hại, những nghĩa quân ủng hộ ông đã tiếp tục 
cùng anh em Đỗ Thừa Long, Đỗ Thừa Tự lập căn cứ kháng Pháp ở vùng rừng U 
Minh. Tại An Giang có khởi nghĩa của Trần Văn Thành. Vùng Ba Tri (Bến tre) có 
khởi nghĩa của Phan Tôn... Ngoài ra trong những năm từ 1869 đến 1875 còn có 
nhiều cuộc khởi nghĩa khác. Ở Ô Môn - Bình Thủy (Cần Thơ) có khởi nghĩa của 
Lê Công Thành, ở Vĩnh long, Long xuyên có khởi nghĩa của Phan Văn Đồng.... 
Năm 1875, Nguyễn Hữu Huân một lần nữa lại đứng dậy ở Tân An, Mĩ Tho. Tháng 
5/1875 ông bị Pháp bắt và xử tử hình tại xã Mỹ Tịnh An, huyện Chợ Gạo tỉnh 
Tiền Giang.