Bài giảng Cơ thể động vật - Chương 7: Hệ tiêu hóa - Nguyễn Hữu Trí

24/02/2016
1
24/02/2016 11:19 SA Nguyễn Hữu Trí1
Chương 7
Hệ tiêu hóa
24/02/2016 11:19 SA Nguyễn Hữu Trí2
Chương 7. HỆ TIÊU HĨA
• 7.1. Khái quát hệ tiêu hĩa
• 7.2. Các phương thức dinh dưỡng
• 7.3. Hệ tiêu hĩa ở người
Khái quát về hệ tiêu hĩa
24/02/2016 11:19 SA Nguyễn Hữu Trí3 24/02/2016 11:19 SA Nguyễn Hữu Trí4
24/02/2016 11:19 SA Nguyễn Hữu Trí5
Quá trình dinh dưỡng đơn giản
• Dinh dưỡng tự dưỡng: dinh dưỡng giống
thực vật xanh.
• Dinh dưỡng hoại dưỡng: vi khuẩn và nấm
tiêu hĩa thức ăn của chúng ở ngồi tế bào
– Chúng thu nhận chất dinh dưỡng bằng cách tiết
enzyme vào trong thức ăn của của mình.
– Những enzyme này phá vỡ các hợp chất phức tạp
thành các chất đơn giản mà vi khuẩn và nấm cĩ
thể hấp thu được.
24/02/2016 11:19 SA Nguyễn Hữu Trí6
Hệ tiêu hĩa ở sinh vật đa bào
• Dinh dưỡng dị dưỡng: ở động vật, hệ tiêu 
hĩa (bọt biển khơng cĩ) tiến hĩa với những 
điểm sau
– Ống tiêu hĩa chỉ mở ra ngồi qua một lổ
• Ví dụ: sứa và giun dẹp
– Dạng đơn giản, ống chưa được biệt hĩa, ống tiêu 
hĩa mở ra hai đầu
• Ví dụ : Giun trịn
– Phức tạp hơn, ống tiêu hĩa cuộn lại với các cơ 
quan tiêu hĩa phụ
• Ví dụ: các lồi động vật bậc cao như người
24/02/2016
2
24/02/2016 11:19 SA Nguyễn Hữu Trí7 24/02/2016 11:19 SA Nguyễn Hữu Trí8
Tiến hĩa để thích nghi
• Bộ răng
• Chiều dài ống tiêu hĩa
• Cộng sinh
• Nhai lại
24/02/2016 11:19 SA Nguyễn Hữu Trí9
– Thức ăn Protein dễ dàng được tiêu thụ; Động vật 
ăn thịt cĩ ống tiêu hĩa ngắn.
• Cấu tạo hệ tiêu hĩa
của người được coi 
là hồn chỉnh nhất
– Động vật ăn cỏ địi hỏi phải cĩ ống tiêu hĩa đặc 
biệt dài với những cơ quan đặc biệt để tiêu hĩa 
cellulose trong thực vật.
Sự thích nghi của ống tiêu hĩa
24/02/2016 11:19 SA
Nguyễn Hữu Trí10
24/02/2016 11:19 SA Nguyễn Hữu Trí11 24/02/2016 11:19 SA Nguyễn Hữu Trí12
24/02/2016
3
24/02/2016 11:19 SA Nguyễn Hữu Trí13 24/02/2016 11:19 SA Nguyễn Hữu Trí14
24/02/2016 11:19 SA
Nguyễn Hữu Trí15
Sự thích nghi của răng
24/02/2016 11:19 SA Nguyễn Hữu Trí16
Quá trình tiêu hĩa
• Thu nhận thức ăn
• Vận chuyển
• Tiêu hĩa
– Tiêu hĩa cơ học
– Tiêu hĩa hĩa học
• Hấp thu
• Bài xuất
24/02/2016 11:19 SA Nguyễn Hữu Trí17
Cấu trúc của hệ tiêu hĩa
của người
24/02/2016 11:19 SA Nguyễn Hữu Trí18
24/02/2016
4
24/02/2016 11:19 SA Nguyễn Hữu Trí19
Hệ tiêu hĩa ở người
• Hệ tiêu hĩa ở người gồm ống tiêu hĩa và tuyến
tiêu hĩa
• Ống tiêu hĩa: một ống rỗng kéo dài từ miệng
đến hậu mơn. Được bao bởi màng nhầy.
• Ống tiêu hĩa gồm các thành phần chính là
xoang miệng – hầu – thực quản, dạ dày, ruột
non, ruột già, hậu mơn.
• Cơ quan tiêu hĩa phụ – răng, lưỡi, túi mật,
tuyến nước bọt, gan, và tuyến tụy tạng.
24/02/2016 11:19 SA Nguyễn Hữu Trí20
24/02/2016 11:19 SA
Nguyễn Hữu Trí21
Hệ tiêu hĩa
Hệ tiêu hĩa được chia
thành 2 phần chính
– Ống tiêu hĩa (GI tract)
– Cấu trúc tiêu hĩa phụ
(Accessory structures)
• Má, răng, lưỡi, tuyến
nước bọt
• Gan, túi mật, tụy tạng
24/02/2016 11:19 SA Nguyễn Hữu Trí22
Sự tiêu hĩa ở miệng (mouth)
• Sự nhai (chewing): Sự phá vỡ cơ học
thức ăn thành những phần nhỏ hơn.
• Thức ăn kích thích tuyến nước bọt gải
phĩng nước bọt.
– Nước bọt cĩ chứa amylase thủy phân tinh
bột
– Nước bọt làm ẩm thức ăn làm cho quá
trình nuốt diễn ra dễ dàng
• Viên thức ăn (bolus): Khối thức ăn
được trộn lẫn với nước bọt
24/02/2016 11:19 SA Nguyễn Hữu Trí23
Miệng
Tuyến nước bọt: Làm ẩm thức ăn và chứa 
enzyme phân hủy đường cuả tinh bột
24/02/2016 11:19 SA Nguyễn Hữu Trí24
Tuyến nước bọt
• Thành phần của nước bọt
• 99.5% là nước, 0.5% chất tan
• Na+, K+, Cl-, HCO3
-, và PO4
-, protein,
các chất thải
• lysozyme
• Amylase nước bọt (ptyalin) – tiêu hĩa carbohydrate
• Thành phần nước bọt của ba đơi tuyến cĩ sự
khác biệt
• Tuyến mang tai – tiết nước, amylase
• Tuyến dưới hàm – vừa tiết nước vừa tiết nhầy, amylase
• Tuyến dưới lưỡi – chủ yếu là tiết nhầy, một ít amylase
24/02/2016
5
24/02/2016 11:19 SA Nguyễn Hữu Trí25
Tuyến nước bọt
• Chức năng của nước bọt
– Nước làm cho thức ăn rã ra và cho ta biết được vị
giác, giúp cho quá trình tiêu hĩa thức ăn.
– Chất nhầy làm ẩm và làm cho thức ăn được bơi
trơn
– Chất nhầy bơi trơn bề mặt khoang miệng khi ta
nuốt thức ăn cũng như khi nĩi chuyện.
– Ion Cl- hoạt hĩa enzyme amylase
– Ion HCO3
- và PO4
- làm đệm
– IgA, lysozymes, cyanide: giúp cho việc bảo vệ
chống lại các vi sinh vật.
24/02/2016 11:19 SA Nguyễn Hữu Trí26
Quá trình tiêu hĩa ở miệng
• Tiêu hĩa cơ học
– Sự nhai
– Thức ăn được trộn lẫn với nước bọt
– Được định hình thành viên
• Tiêu hĩa hĩa học –amylase nước bọt cắt và
chuyển các polysaccharides (tinh bột) thành
disaccharide (maltose) và monosaccharide
(glucose) [khơng cĩ hoạt tính với cellulose
một loại polymer của glucose]
24/02/2016 11:19 SA Nguyễn Hữu Trí27
Nuốt (Swallowing)
Di chuyển viên thức ăn từ miệng xuống dạ dày.
Cĩ ba pha: Pha thuộc miệng, pha ở hầu, pha ở
thực quản
Chất nhầy được tiết làm cho dễ nuốt
Bao gồm miệng , hầu, thực quản
24/02/2016 11:19 SA Nguyễn Hữu Trí28
Thực quản
• Kéo dài từ hầu đến cơ hồnh tại eo
thắt phía dưới của thực quản. Cơ
cĩ thể gập lại được và nằm phía
sau khí quản (dài khoảng 23-25 cm)
Cơ vịng dưới của thực quản
Cơ hồnh
24/02/2016 11:19 SA Nguyễn Hữu Trí29
Sự tiêu hĩa ở dạ dày
• Thức ăn đi qua cơ thắt, (cơ thắt thực quản) là một
van.
• Thức ăn được trọn với dịch dạ dày trở thành dạng
nhũ trấp (chyme).
• HCl làm biến tính proteins và tiêu diệt vi khuẩn
• Chất nhầy (mucus) bảo vệ vách dạ dày khỏi tác dụng
của acid.
• Nhũ trấp (chyme) được giải phĩng xuống ruột non
qua cơ thắt mơn vị (pyloric sphincter).
24/02/2016 11:19 SA
Nguyễn Hữu Trí30
Dạ dày
• Tiêu hĩa cơ học
– Cĩ ba lớp cơ: cơ dọc, cơ vịng, và cơ xiên
– Cử động nhu động nhào trộn thức ăn
– Chuyển thức ăn trở thành vị trấp (chyme)
24/02/2016
6
24/02/2016 11:19 SA Nguyễn Hữu Trí31
Sự tiêu hĩa ở dạ dày
• Ngừng hoạt động của enzyme amylase
nước bọt và làm chậm hoạt động của
enzyme lipase ở lưỡi (acid làm biến tính
enzyme)
• Bắt đầu quá trình tiêu hĩa protein: pepsin
được hoạt hĩa và bắt đầu tiêu hĩa protien
24/02/2016 11:19 SA Nguyễn Hữu Trí32
Dạ dày dự trữ thức ăn và tiêu hĩa
Thực quản
Đáy
Cơ trơn
Niêm mạc 
tiết acid
Hang
Vùng tuyến mơn vị
Cơ vịng 
mơn vị
Nếp gấp 
dạ dày
Thân
Cơ vịng 
thực quản 
dạ dày
24/02/2016 11:19 SA Nguyễn Hữu Trí33
Các cơ quan tiêu hĩa phụ
24/02/2016 11:19 SA
Nguyễn Hữu Trí34
Tuyến tụy tạng
• Cơ quan tiêu hĩa phụ – đĩng vai trị quyết
định cho việc tiêu hĩa thức ăn ở ruột non
• Cấu tạo
– 12.5 cm x 2.5 cm
– Được nối với tá tràng bằng hai ống
– Gồm đầu, thân và đuơi
• Là cơ quan mềm và mỏng manh
• Rất khĩ tái sinh sau khi bị tổn thương
• Rất khĩ chuẩn đốn và điều trị các bệnh liên quan tới
tuyến tụy
24/02/2016 11:19 SA
Nguyễn Hữu Trí35
Tuyến tụy tạng
99% là các tế bào ngoại tiết tiết ra dịch tụy
Ống 
nang
Tụy tạng
Tá tràng
Ống dẫn tụy chính
Ống dẫn mật chínhTuyến nội tiết kiểu lưới
– 1% là các tế bào nội tiết
nằm trong các đảo tụy
(Tụy đảo Langerhans)
• glucagon (tế bào anpha)
• insulin (tế bào beta)
• somatostatin, pancreatic
polypeptide (tế bào denta)
24/02/2016 11:19 SA Nguyễn Hữu Trí36
Tụy tạng (Pancreas)
Phần đầu Phần thân Đuơi
Ống mật chính
Ống tụyỐng phụ
24/02/2016
7
24/02/2016 11:19 SA Nguyễn Hữu Trí37
Tuyến tụy tạng
• Dịch tụy 
– 1.2-1.5 L/ngày
– Enzyme bao gồm
– Pancreatic amylase
– Trypsinogen, chymotrypsinogen, procarboxypeptidase (các 
enzyme bất hoạt tính)
– Pancreatic lipase
– Ribonuclease và deoxyribonuclease
– Phần lớn là nước một ít muối, bicarbonate, enzyme
– Kiềm, pH 7.1-8.2
– Đệm cho acid của dịch vị, ngừng hoạt tính của pepsin, tạo ra 
pH kiềm thuận lợi cho các hoạt động của hệ enzyme trong ruột.
24/02/2016 11:19 SA
Nguyễn Hữu Trí38
Tuyến tụy tạng
Điều hịa của việc tiết dịch tụy
– Thần kinh điều khiển từ thần kinh phĩ giao cảm
do thần kinh phế vị
– Tự động điều hịa việc tiết dịch tụy nhờ vào việc
cảm ứng sự hiện diện của acid béo và acid amin
trong nhũ trấp mang tính acid
– Hormon được điều khiển bởi việc tiết các hormon
của đường ruột (tá tràng)
• Secretin – kích thích tiết dịch nước cĩ chứa nhiều HCO3
-
• CCK – kích thích tiết dịch chứa nhiều enzyme tiêu hĩa
24/02/2016 11:19 SA Nguyễn Hữu Trí39
Ống mật từ gan
Dạ dày
Hormones
(insulin,
glucagon)
Máu
Phần nội tiết của 
tuyến tụy tạng
(Đảo Langerhans)
Tế bào trung 
tâm tiết dịch 
chứa 
NaHCO3
Tế bào nang 
tuyến tiết 
enzyme tiêu hĩa
Phần ngoại tiết của tụy tạng 24/02/2016 11:19 SA Nguyễn Hữu Trí40
Các cơ quan tiêu hĩa phụ
Gan: tạo ra mật giúp cho quá
trình tiêu hĩa lipid.
24/02/2016 11:19 SA Nguyễn Hữu Trí41
Gan (Liver)
– Biến dưỡng Carbohydrate
– Điều hịa mức glucose của máu
• glycogenesis (insulin)
• glycogenolysis (glucagon)
• gluconeogenesis (glucagon)
– Biến dưỡng lipid
• Dự trữ, chuyển hĩa một số
triglycerid
• Sinh tổng hợp cholesterol mới
• Thối biến lượng cholesterol thừa
tổng hợp muối mật
– Biến dưỡng Protein
Chức năng sinh lý của gan – quá trình cần 
thiết cho sự sống
24/02/2016 11:19 SA Nguyễn Hữu Trí42
Gan (Liver)
• Sinh lý của gan - quá trình cần thiết của cơ thể
– Dự trữ – các vitamin tan trong dầu, sắt, các chất
dinh dưỡng khác và các chất khĩang
– Thực bào
– Loại bỏ chất độc trong thức ăn, hormone, thuốc
• Khử độc hoặc dự trữ, chế tiết các chất vào trong muối mật
• Biến dưỡng thyroid, steroid hormone
– Sinh tổng hợp muối mật
– Tiết mật - bilirubin
– Hốt hĩa vitamin D
• Thực bào của gan – viêm gan (virut, chất độc),
xơ gan, ung thư gan
24/02/2016
8
24/02/2016 11:19 SA Nguyễn Hữu Trí43
Túi mật: chứa muối mật và
nĩ được giải phĩng vào
trong ruột non
Các cơ quan tiêu hĩa phụ
24/02/2016 11:19 SA Nguyễn Hữu Trí44
Túi mật
• Mật
– 800-1000 ml/ngày
– Vàng, hơi nâu, hoặc xanh
– pH 7.6-8.6, phần lớn là
nước, muối muối mật,
acid mật, cholesterol,
lecithin (phospholipid),
sắc tố mật, ion
• Túi hình quả 
lê, dài 7-10 cm.
24/02/2016 11:19 SA
Nguyễn Hữu Trí45
Túi mật (Gall Bladder)
• Muối mật cĩ tác dụng nhũ tương tất cả lipid của thức
ăn để cho enzyme lypase cĩ khả năng phân giải lipid
thành acid béo và glicerol.
• Tạo mơi trường kiềm cho enzyme dịch tụy hoạt động,
làm tăng nhu động ruột, tạo điều kiện cho sự tiêu hĩa
và quá trình hấp thu.
• Kích thích tuyến tụy làm tăng tiết dịch tụy, ức chế
hoạt động của vi khuẩn, chống hiện tượng lên men ở
ruột
24/02/2016 11:19 SA Nguyễn Hữu Trí46
Sự tiêu hĩa ở ruột non
• Ruột non chia làm ba đoạn chính:
– Tá tràng (duodenum): đoạn đầu dài khoảng
20cm
– Hỗng tràng (jejunum): chiếm khoảng 2/5 chiều
dài, dài khoảng 2.5 m
– Hồi tràng (ileum): chiếm khoảng 3/5 chiều dài,
dài khoảng 3.6 m. Nối với ruột già qua cơ vịng
hồi tràng
• 95% của quá trình tiêu hĩa xảy ra ở ruột non
• Muối mật: Được tổng hợp bởi gan, dự trữ
trong túi mật
– Nhũ tương hĩa tất cả lipid trong thức ăn
24/02/2016 11:19 SA Nguyễn Hữu Trí47
Ruột non
Hỗng tràng
Van ruột
Nhú nhỏ
Nhú lớn
24/02/2016 11:19 SA
Nguyễn Hữu Trí48
Ruột non
• Màng niêm mạc
– Nhung mao dài khoảng 
0.5-1.0 mm
• Gia tăng bề mặt tiếp xúc
• Vi nhung mao (bàn chải 
bờ)
• Lớp đệm
– Tiểu động mạch
– Tiểu tĩnh mạch
– Mạng lưới mao mạch 
– Mạch bạch huyết
24/02/2016
9
24/02/2016 11:19 SA Nguyễn Hữu Trí49
Tế bào biểu mơ
Tếbào nhầy
Mạch bạch huyết trungtâm
Mao mạch
Hốc Lieberkühn
Tiểu động mạch
Tiểu tĩnh mạch
Mạch bạch huyết
Vi nhung mao
Nếp gấp vịng
Nhung mao
24/02/2016 11:19 SA Nguyễn Hữu Trí50
Ruột non: Chế tiết và vận động
• Tiết dịch ruột
– 1-2 L/ngày, pH 7.6
– Phần lớn là nước và chất nhầy
– Trung hịa acid
– Bước cuối cùng của tiêu hĩa hĩa học
– Tiết nhiều nước giúp cho quá trình hấp thu
• Điều hịa việc chế tiết dịch ruột.
– Được kích thích bởi sự căng phồng và acid nhũ trấp
– Phản xạ lại việc gia tăng tiết Ach tại chỗ
– VIP kích thích tổng hợp dịch ruột
24/02/2016 11:19 SA
Nguyễn Hữu Trí51
Ruột non: Tiêu hĩa hĩa học
• Enzyme tiết ở ruột non
– Enteropeptidase (enterokinase) chuyển trypsinogen
thành trypsin
• Trypsin hoạt hĩa các tiền enzyme khác
24/02/2016 11:19 SA
Nguyễn Hữu Trí52
Ruột non: hấp thu chất dinh dưỡng
• 95% sự hấp thụ xảy ra trong ruột 
non
• Ruột non cĩ nhiều điều kiện 
thuận lợi cho sự hấp thu niêm 
mạc ruột cĩ nhiều nếp gấp và vi 
nhung
• Các chất được hấp thụ là
– Monosaccharide
– Amino acid
– Di- và tripeptide
– Lipid
– Muối khống
– Vitamin
– Nước
 Chất dinh dưỡng đi vào mao
mạch theo con đường khuếch
tán hay khuếch tán dễ
 Chất dinh dưỡng được chuyển
đến gan.
24/02/2016 11:19 SA
Nguyễn Hữu Trí53
Ruột non: hấp thu chất dinh dưỡng
• Lipid (chất béo trung tính,
cholesterol, phospholipid)
được nhũ tương bởi muối mật,
hình thànhg micelle
• Lipase phá vỡ triglyceride tạo
2 acid béo và 1 monoglyceride
• Monoglycerides và acid béo
khuếch tán vào trong tế bào
• SER tổng hợp triglyceride
– Được đĩng gĩi trong các hạt
nhũ trấp bởi thể Golgi
– Hạt nhũ trấp rời tế bào và đi
vào trong hạch bạch huyết
24/02/2016 11:19 SA Nguyễn Hữu Trí54
Ruột non: hấp thu chất dinh dưỡng
• Vitamin
– Vitamin hịa tan trong lipid (A, D, E, K) được giữ trong
các micelle/hạt nhũ trấp
– Vitamin tan trong nước (B & C) được hấp thu bằng cơ
chế khuếch tán - B12 được hấp thu bởi nhân tố nội sinh
• Chất khống
– Na+: Vận chuyển tích cực bậc 1
– K+: Khuếch tán dễ
– Fe: Vận chuyển chủ động
– Ca2+: Vận chuyển chủ động, vitamin D là cofactor vào
màu qua cổng là tĩnh mạch gan
24/02/2016
10
24/02/2016 11:19 SA
Nguyễn Hữu Trí55
Ruột non: Sự hấp thu nước
• Tổng thể tích nước được đưa
vào ruột non là 9.3 L /ngày
– ~2.3 L từ thức ăn, uống
– ~7.0 L từ dịch chế tiết
• Ruột non hấp thu ~8.3 L
/ngày
– Hấp thu bị động theo các chất
dinh dưỡng
– Theo sự thẩm thấu
• Phần nước cịn lại
(~1.0L/ngày) được hấp thu ở
ruột già nơi hầu hết lượng
nước được hấp thu (~0.9
L/ngày) 24/02/2016 11:19 SA Nguyễn Hữu Trí56
Sự tiêu hĩa ở ruột già
• Hấp thụ nước và một số muối khống
• Tạo điều kiện thuận lợi cho các vi
khuẩn sản xuất vitamin K phát triển
• Tạo điều kiện thuận lợi cho các vi
khuẩn khác cĩ khả năng tiêu hĩa xơ
(fiber) phát triển.
24/02/2016 11:19 SA Nguyễn Hữu Trí57
Ruột già: Hấp thu và tạo phân 
– Nhũ trấp
• Sau 3-10 trong ruột già, nhũ trấp trở thành dạng
được hĩa cứng (vì quá trình tái hấp thu nước)
tạo thành phân.
• Đoạn manh tràng cĩ khả năng hấp thu nước qua
cơ chế tích cực với số lượng khơng hạn chế.
– Phân
• Nước, muối vơ cơ, các tế bào biểu mơ bị loại bỏ,
vi khuẩn, các sản phẩm phân hủy của vi khuẩn,
các thức ăn khơng tiêu hĩa được
• Phần lớn nước được tái hấp thu ở ruột non,
nhưng ruột già cũng đĩng vai trị rất quan trong
trong việc hấp thụ nước
24/02/2016 11:19 SA Nguyễn Hữu Trí58
Ruột già – Các phân đoạn
1. Ruột tịt
2. Kết tràng 
lên
3. Kết tràng ngang
4. Kết tràng
xuống
5. Kết tràng 
hình xichma
6. Trực tràng
7. Hậu mơn
24/02/2016 11:19 SA Nguyễn Hữu Trí59
Cấu tạo của hậu mơn
24/02/2016 11:19 SA Nguyễn Hữu Trí60
Ruột già
• Sinh lý của sự đi tiêu 
– Nhu động khối
• Đẩy khối phân xuống trực tràng
• Sự căng phống kích thích các 
thụ quan khởi đầu phản xạ đi tiêu
– Thần kinh phĩ giao cảm ANS 
được kích thích bởi các thụ quan
• Kích thích sự co cơ của trực tràng
• Trực tràng bị co ngắn và gia tăng áp lực
• Thần kinh phĩ giao cảm kích thích giãn cơ thắt bên trong
– Kích thích cĩ ý thức làm thả lỏng cơ thắt bên ngồi 
• Phân được tống ra ngồi
24/02/2016
11
24/02/2016 11:19 SA Nguyễn Hữu Trí61
Cơng thức tính Body Mass Index.
BMI =Trọng lượng(kg) / Chiều cao(m)2
• Chỉ số BMI nằm giữa 25 và 29.9 là “quá trọng lượng 
thơng thường", lớn hơn hoặc bằng 30 là “béo phì" 
Tham khảo: Clinical Guidelines on the Identification, Evaluation, and Treatment of
Overweight and Obesity in Adults. National Heart, Lung and Blood Institute. June 17,
1998
Nữ giới Nam giới
Dưới trọng lượng thơng thường <19.1 <20.7
Trọng lượng lý tưởng 19.1-25.8 20.7-26.4
Gần bị nặng quá trạng thái thơng thường 25.8-27.3 26.4-27.8
Nặng quá trọng lượng thơng thường 27.3-32.3 27.8-31.1
Bị béo phì >32.3 >31.1