Bài giảng Khí tượng nông nghiệp - Bài 3: Chế độ nhiệt của đất - Nguyễn Thị Bích Yên

Nguyễn Thị Bích Yên ĐHNN Hà Nội (HUA) 
1 
Chế độ nhiệt của đất 
1. Cân bằng nhiệt mặt đất 
2. Các đặc tính nhiệt lực của đất 
3. Các yếu tố ảnh hưởng đến chế độ nhiệt của 
đất 
4. Biến thiên nhiệt độ đất 
5. Quy luật lan truyền nhiệt độ theo độ sâu 
của đất 
6. Ảnh hưởng của nhiệt độ đất tới cây trồng 
7. Biện pháp cải thiện nhiệt độ đất 
B 
LE 
V 
P 
B 
LE 
V 
P 
1. Cân bằng nhiệt mặt đất 
• Định nghĩa: là tổng đại số giữa các phần năng 
lượng thu và chi của mặt đất 
 B’ = B + LE + V + P 
– B: bức xạ thuần (net radiation) 
– L: ẩn nhiệt (latent heat) 
– E: lượng nước bốc hơi/ngưng tụ 
– V: thông lượng nhiệt trao đổi với khí quyển 
(sensible heat) 
– P: thông lượng nhiệt trao đổi với lớp đất sâu 
2. Các đặc tính nhiệt lực của đất 
2.1. Nhiệt dung của đất 
2.2. Hệ số dẫn nhiệt của đất 
2.3. Hệ số truyền nhiệt của đất 
2.4. Lưu lượng nhiệt 
2.1. Nhiệt dung của đất (c) 
• Nhiệt dung thể tích (Cv): lượng nhiệt cần thiết làm 
cho một cm3 đất nóng lên 1oC (cal cm-3 độ-1) 
• Nhiệt dung trọng lượng (Cp): lượng nhiệt cần 
thiết làm nóng cho một gam đất nóng lên 1oC (cal 
g-1 độ-1) 
 Cv = Cp x ρ 
 ρ : tỷ trọng của đất – bulk density (g cm-3) 
 nhiệt dung cho biết khả năng nóng lên nhanh hay 
chậm của đất 
Nhiệt dung của các thành phần cấu tạo nên đất và một số 
loại đất 
Thành phần cấu tạo nên 
đất 
Nhiệt dung trọng lượng 
(cal g-1 độ-1) 
Nhiệt dung thể tích (cal 
cm-3 độ-1) 
Cát 0,18 0,4900 
Sét 0,23 0,5900 
Than bùn 0,48 0,6000 
Không khí 0,24 0,0003 
Nước 1,00 1,0000 
Đất cát (ĐĐR) 0,26 0,42 
Đất cát pha (ĐĐR) 0,36 0,51 
Đất than bùn (ĐĐR) 0,67 0,60 
Đất cát (khô) 0,20 0,32 
Đất cát pha (khô) 0,20 0,26 
Đất than bùn (khô) 0,45 0,23 
 Lớp Học Phần VNUA ( Khoa Nông Học ) - Học Viện Nông Nghiệp Việt Nam
 https://sites.google.com/site/lophocphank57vnua/
Nguyễn Thị Bích Yên ĐHNN Hà Nội (HUA) 
2 
Tỷ trọng của đất 
Cát (sand) Sét (clay) 
Than bùn 
(peat) 
Ảnh hưởng của độ ẩm đất 
tới nhiệt dung đất ở các tỷ 
trọng đất (DB) khác nhau 
h
tt
p
:/
/s
o
il
p
h
y
s
ic
s
.o
k
s
ta
te
.e
d
u
/
s
o
ft
w
a
re
/S
o
il
T
e
m
p
e
ra
tu
re
/d
o
c
u
m
e
n
t.
p
d
f 
Khả năng giữ ẩm của các loại đất 
0 
5 
10 
15 
20 
25 
30 
35 
Cát Cát pha thịt Thịt pha 
cát 
Thịt Sét pha thịt Sét 
H
à
m
 l
ư
ợ
n
g
 n
ư
ớ
c
 t
ro
n
g
 đ
ấ
t 
(%
) 
Nước rễ cây có thể 
hấp thụ 
Quan hệ giữa nhiệt dung thể tích và độ ẩm đất 
của một số loại đất 
0.00 
0.10 
0.20 
0.30 
0.40 
0.50 
0.60 
0.70 
0.80 
0.90 
1.00 
0 20 50 80 100 
N
h
iệ
t 
d
u
n
g
 (
c
a
l 
c
m
-3
 đ
ộ
-1
) 
Độ ẩm đất (%) 
Đất cát 
Đất sét 
Đất nhiều mùn 
Đất than bùn 
Cách tính nhiệt dung của đất 
Vm, Vo và θ là tỷ lệ thành phần các chất khoáng, 
chất hữu cơ và nước 
ρb là tỷ trọng của một khối đất 
θ là hàm lượng nước trong đất 
2.2. Hệ số dẫn nhiệt của đất () 
• Đánh giá khả năng truyền nhiệt của đất 
• Định nghĩa: là lượng nhiệt truyền qua một đơn vị diện tích có tiết 
diện là 1cm2 trong một giấy ứng với gradient nhiệt độ thẳng đứng là 
1độ cm-1. Đơn vị cal cm-1 giây-1 độ-1 
• Gradient nhiệt độ đất (thẳng đứng, a): là đại lượng dùng để chỉ mức 
độ chênh lệch nhiệt độ giữa các lớp đất. 
 a = dt/dz=(t2-t1)/(z2-z1) 
 a: gradient nhiệt độ đất 
 dt: hiệu số nhiệt độ giữa 2 lớp đất(độ) 
 dz: khoảng cách giữa hai lớp đất (cm) 
 z1: độ sâu lớp đất trên (cm) 
 z2: độ sâu lớp đất dưới (cm) 
 t1: nhiệt độ ở lớp đất z1 (
oC) 
 t2: nhiệt độ ở lớp đất z2 (
oC) 
 Lớp Học Phần VNUA ( Khoa Nông Học ) - Học Viện Nông Nghiệp Việt Nam
Nguyễn Thị Bích Yên ĐHNN Hà Nội (HUA) 
3 
Nhiệt độ 
Đ
ộ
 s
â
u
 c
ủ
a
 đ
ấ
t 
z2 
z1 
t1 t2 
Biến thiên nhiệt độ theo độ sâu 
Ban đêm Ban ngày 
Hệ số dẫn nhiệt của đất (tiếp) 
• Hệ số dẫn nhiệt của các loại đất khác 
nhau rất khác nhau phụ thuộc vào hệ số 
dẫn nhiệt của các chất cấu tạo nên đất: 
– các loại khoáng, hàm lượng mùn trong đất; 
– độ ẩm; và 
– độ xốp của đất (tỷ trọng của đất) 
Hệ số dẫn nhiệt của các loại đất và thành phần cấu tạo nên đất 
Thành phần cấu 
tạo nên đất 
Hệ số dẫn nhiệt 
(cal cm-1 giây-1 
độ-1) 
Cát 0,016-0.26 
Than bùn 0,006 
Không khí 0,00006 
Nước 0,0014 
Đất cát (ĐĐR) 0,004 
Đất cát pha (ĐĐR) 0,003 
Đất than bùn (ĐĐR) 0,001 
Đất cát (khô) 0,00040 
Đất cát pha (khô) 0,00025 
Đất than bùn (khô) 0,00015 
Hàm lượng nước trong đất (%) 
2.3. Hệ số truyền nhiệt của đất (k) 
• Hệ số truyền nhiệt của đất (k): là đại lượng 
đánh giá tốc độ truyền nhiệt giữa các lớp đất 
(cho biết thời gian cần thiết để thay đổi nhiệt độ 
giữa các lớp đất) 
 k = /Cv 
 k: hệ số truyền nhiệt (cm2giây-1) 
 : hệ số dẫn nhiệt (cal cm-1giây-1 độ-1) 
 Cv: nhiệt dung của đất (cal cm
-3 độ-1) 
• Tỷ trọng của đất càng tăng thì k càng lớn 
• K lớn nhất khi độ ẩm đất vào khoảng 20% 
Hệ số truyền nhiệt của các loại đất và thành 
phần cấu tạo nên đất 
Thành phần cấu 
tạo nên đất 
Hệ số truyền 
nhiệt (cm-2 giây-
1 ) 
Cát 0,032-0.052 
Than bùn - 
Không khí 0,20 
Nước 0,0014 
Đất cát (ĐĐR) 0,010 
Đất cát pha (ĐĐR) 0,006 
Đất than bùn (ĐĐR) 0,002 
Đất cát (khô) 0,0013 
Đất cát pha (khô) 0,0010 
Đất than bùn (khô) 0,0007 
Hà lượng nước trong đất (%) 
2.4. Lưu lượng nhiệt của đất 
• Lưu lượng nhiệt của đất: là đại lượng dùng để chỉ 
lượng nhiệt được truyền từ lớp đất này đến lớp đất khác 
trong một khoảng thời gian xác định 
 Q = - . a. n 
 Q: lưu lượng nhiệt của đất (cal cm-2) 
  : hệ số dẫn nhiệt của đất 
 n: đơn vị thời gian 
 a: gradient nhiệt độ của đất 
 dấu (-) chỉ chiều hướng truyền nhiệt 
• Ban ngày a0, như vậy nhiệt độ truyền từ lớp 
đất mặt xuống lớp đất sâu. 
• Ban đêm a>0 nên Q<0, nhiệt độ truyền từ lớp đất sâu 
lên lớp đất mặt. 
 Lớp Học Phần VNUA ( Khoa Nông Học ) - Học Viện Nông Nghiệp Việt Nam
Nguyễn Thị Bích Yên ĐHNN Hà Nội (HUA) 
4 
GEOG 622.02 measurements 
at OSU Airport, Nov, 2005 
Temperature sensors 
-0.04 m 
-0.12 m 
-0.20 m 
2 Đĩa đo lưu lượng 
nhiệt ở -0.08 m 
Ứng dụng lưu lượng nhiệt 
• Dự báo sương muối 
• Xác định tỷ lệ dự trữ/giải phóng nhiệt mặt 
đất 
• Nghiên cứu vùng rễ thực vật 
• Khảo sát môi trường xây dựng cơ sở hạ 
tầng 
• Xác định độ sâu của sương muối 
• Đánh giá sự biến đổi khí hậu 
3. Các yếu tố ảnh hưởng đến nhiệt độ đất 
• Địa hình và địa thế của đất 
– Ở BBC, đất dốc hướng nam luôn có nhiệt độ cao hơn hướng bắc và 
ngược lại ở NBC. 
– Đất dốc hướng nam có nhiệt độ cao hơn so với đất bằng phẳng 
• Làm đất: đất trồng trọt có biên độ nhiệt độ lớp đất mặt cao hơn so 
với đất không trồng trọt. 
• Thành phần cơ giới của đất 
• Lượng mùn trong đất 
– Mùn làm giảm nhiệt dung và hệ số dẫn nhiệt của đất, tăng khả năng giữ 
nước và hấp thụ bức xạ mặt trời (màu đậm). 
– Ở vùng nhiệt đới ẩm, chế độ nhiệt của đất mùn tương đối ôn hòa do có 
độ ẩm cao, tuy nhiên, nếu là đất mùn thiếu ẩm sẽ có biên độ nhiệt độ 
cao. 
• Hàm lượng nước và không khí trong đất 
• Lớp phủ thực vật 
– Giảm khả năng hấp thụ bức xạ mặt trời của mặt đất nhưng lại tăng khả 
năng giữ lại bức xạ sóng dài mặt đất 
– Do vậy có chế độ nhiệt ôn hòa hơn so với đất trống 
4.1. Biến thiên hàng ngày nhiệt độ đất 
• Thời gian xuất hiện 
các cực trị của 
nhiệt độ đất: 
– Tmax: 14 – 15h 
– Tmin: 5 – 6h 
• Biên độ dao động 
của nhiệt độ đất: 
– tngày = Tmax - Tmin 
Các yếu tố ảnh hưởng tới tngày: mùa khí hậu, vĩ độ địa lý, địa hình, 
lớp phủ thực vật, tính chất đất, hàm lượng nước và không khí trong 
đất, màu sắc đất, và trạng thái thời tiết 
Độ muộn 
Tại sao? 
4.2. Biến thiên hàng năm nhiệt độ đất 
Thời gian xuất 
hiện cực trị: 
Tmax=T7 – T8 
Tmin =T1 – T2 
Biên độ dao động 
nhiệt độ đất: 
tnăm = Tmax - Tmin 
Các yếu tố ảnh hưởng tới t năm: vĩ độ địa lý, lớp phủ thực vật 
và tính chất đất 
5. Quy luật lan truyền nhiệt 
xuống tầng đất sâu 
GEOG 622.02 measurements 
at OSU Airport, Nov, 2005 
 Lớp Học Phần VNUA ( Khoa Nông Học ) - Học Viện Nông Nghiệp Việt Nam
Nguyễn Thị Bích Yên ĐHNN Hà Nội (HUA) 
5 
5.1. Biên độ dao 
động của mặt đất 
giảm dần theo độ 
sâu 
 tz: biên độ nhiệt độ ở độ sâu z (cm) 
 to: biên độ nhiệt độ ở mặt đất (
oC) 
 : chu kỳ dao động của nhiệt độ cho 
một ngày hoặc một năm (giây) 
 k: hệ số truyền nhiệt độ của đất 
(0,003 - 0,008 cm-2 giây-1 tuỳ theo độ 
ẩm đất) 
 kz
oz ett
/
△t0 
△tz 
Z = 190mm 
△t0 
△tz 
Z = 490cm 
N
h
iệ
t 
đ
ộ
 (
0
C
)
N
h
iệ
t 
đ
ộ
 (
0
C
)
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
0 4 8 12 16 20 24
Thời gian (giờ)
N
h
iệ
t 
đ
ộ
 (
o
C
)
0 cm
20 cm
40 cm
Nhiệt độ đất 
ở các độ 
sâu khác 
nhau tại 
trạm khí 
tượng tại 
HUA (2001) 
16
20
24
28
32
Jan. Feb. Mar. Apr. May Jun. Jul. Aug. Sep. Oct. Nov. Dec.
N
h
iệ
t 
đ
ộ
 (
o
C
)
0 cm
20 cm 
40 cm
Biến thiên nhiệt độ ngày theo độ sâu của đất 
trên đồng cỏ Vaira 
Biến thiên nhiệt độ hàng ngày của các lớp 
đất rừng ôn đới 
5.2. Thời gian xuất 
hiện các cực trị muộn 
dần theo độ sâu 
t2 - t1= 
z2 – z1 
2 
x (/k)1/2 
△Z = 190mm 
N
h
iệ
t 
đ
ộ
 (
0
C
)
N
h
iệ
t 
đ
ộ
 (
0
C
)
t2 t1 
△t 
△Z = 490mm 
t2 t1 
△t 
• Mùa hè T 
đất mặt > T 
đất sâu 
• Mùa đông T 
đất mặt < T 
đất sau 
 Di chuyển 
nơi ở của 
sinh vật đất 
 Lớp Học Phần VNUA ( Khoa Nông Học ) - Học Viện Nông Nghiệp Việt Nam
Nguyễn Thị Bích Yên ĐHNN Hà Nội (HUA) 
6 
5.3. Những độ sâu có 
nhiệt độ hàng ngày và 
hàng năm không đổi tỷ 
lệ với nhau theo căn 
số bậc hai của chu kỳ 
dao động 
 z1/z2 = 1/365
1/2 
Z1= 
Z2= ? 
Vai trò của nhiệt độ đất đối với sinh vật 
• Quá trình nảy mầm của hạt giống 
– Sự nảy mầm chỉ xẩy ra trong khoảng nhiệt độ thích hợp 
– Trong khoảng nhiệt độ thích hợp, nhiệt độ càng cao càng thuận lợi cho 
quá trình nảy mầm 
– VD: một số giống lúa chỉ nảy mầm khi nhiệt độ đất cao hơn 11oC; 
Toptimum của sắn giống MAus 10 và MAus 7 là 14.8
oC – 36.6oC và 12.5oC 
– 39.8oC 
• Hoạt động của rễ 
– Nhiệt độ quá cao hoặc quá thấp đều có hại cho rễ 
– Rễ cây nhạy cảm với nhiệt độ hơn so với bộ phận thân lá 
– Nhiệt độ thấp làm ngưng trệ quá trình hút dinh dưỡng của cây (≤1oC) 
– Nhiệt độ cao hơn 35oC làm giảm sự phát triển của rễ cọc và rễ ngừng 
phát triên ở nhiệt độ nhỏ hơn 2oC 
• Hoạt động của vi sinh vật đất 
• Phong hoá đất 
• Sâu bệnh sống trong đất 
Biện pháp cải thiện chế độ nhiệt của đất 
• Tăng nhiệt dung và hệ số dẫn nhiệt của đất 
– Làm đất và tưới nước đầy đủ 
– Tăng hàm lượng sét, giảm hàm lượng cát trong đất?? 
– Bón phân hữu cơ??? 
• Thay đổi khả năng hấp thụ bức xạ mặt trời và giữ bức xạ sóng 
dài của mặt đất 
– Mùa đông 
• Che phủ mặt đất: các vật có màu sẫm, kết hợp tưới nước 
• Trồng cây theo hàng, theo luống thích hợp làm tăng khả năng nhận bức xạ 
của mặt đất 
– Mùa hè 
• Che phủ mặt đất bằng rơm rạ, làm giàn che nắng cho cây con, hoặc dùng 
thực vật che phủ (cây sinh trưởng nhanh: keo dậu, muồng, cốt khí) 
• San phẳng ruộng làm giảm diện tích tiếp xúc của mặt đất với BXMT 
• Xác định thời vụ cây trồng sao cho thích hợp 
 Lớp Học Phần VNUA ( Khoa Nông Học ) - Học Viện Nông Nghiệp Việt Nam