Bài giảng Tuyến yên - Nguyễn Phúc Hậu

TUYEÁN YEÂN 
Ths. Bs. Nguyễn Phuùc Hậu 
Phoù Chuû Nhieäm BM Sinh lyù hoïc 
ÑAÏI HOÏC Y DÖÔÏC TP HCM 
Tuyeán yeân chia ra hai phaàn rieâng bieät: 
Tuyeán yeân tröôùc laø yeân tuyeán 
Tuyeán yeân sau laø yeân thaàn kinh. 
Tuyeán yeân tröôùc tieát ra 6 hormon, ñoùng vai troø chính 
trong söï kieåm soaùt chöùc naêng chuyeån hoùa cuûa toaøn cô 
theå: 
- Hormon phaùt trieån cô theå GH (Growth 
Hormone). 
- Hormon höôùng voû thöôïng thaän ACTH (Adreno 
Cortico Tropin Hormone). 
-Hormon kích thích tuyeán giaùp TSH (Thyroid - 
Stimulating Hormone). 
- Hormon kích thích tuyeán vuù P (Prolactin). 
- Hormon kích thích nang tröùng FSH 
(Follicle - Stimulating Hormone). 
- Hormon taïo hoaøng theå LH (Luteinizing 
Hormone). 
Tuyeán yeân sau chöùa hai hormon laø: 
- Hormon choáng baøi nieäu ADH 
(AntiDiuretic Hormone). 
- Hormon Oxytocin: gaây co cô trôn töû cung 
vaø tuyeán vuù. 
Tuyeán yeân tröôùc coù 5 loaïi teá baøo baøi tieát ra 6 
hormon laø: 
- Somatotrop : tieát GH. 
- Corticotrop : tieát ACTH 
- Thyrotrop : tieát TSH 
- Gonadotrop : tieát FSH vaø LH 
- Lactotrop : tieát prolactin. 
CHÖÙC NAÊNG CUÛA CAÙC HORMON GIAÛI 
PHOÙNG VAØ ÖÙC CHEÁ 
Caùc hormon giaûi phoùng vaø öùc cheá quan troïng cuûa vuøng 
döôùi ñoài laø: 
1. Hormon giaûi phoùng hormon höôùng tuyeán giaùp 
TRH (Thyrotropin-releasing hormone): noù gaây giaûi 
phoùng TSH. 
2. Hormon giaûi phoùng hormon höôùng voû thöôïng 
thaän CRH (Corticotropin-releasing hormone): noù gaây 
giaûi phoùng ACTH. 
3. Hormon giaûi phoùng hormon phaùt trieån GHRH 
(Growth hormone releasing hormone): noù gaây giaûi 
phoùng GH. 
4. Hormon öùc cheá hormon phaùt trieån GHIH 
(Growth hormone inhibitory hormone): noù gaây öùc cheá 
vieäc giaûi phoùng GH. 
5. Hormon giaûi phoùng caùc hormon höôùng sinh duïc 
GnRH (Gonado-tropin-releasing hormone): noù gaây 
giaûi phoùng hai hormon höôùng sinh duïc laø FSH vaø LH. 
6. Hormon öùc cheá prolactin PIH (Prolactin 
inhibitory hormone): noù gaây öùc cheá söï baøi tieát 
prolactin. 
7. Hormon giaûi phoùng prolactin PRH 
(Prolactin releasing hormone): noù gaây giaûi 
phoùng prolactin. 
HORMON PHAÙT TRIEÅN CÔ THEÅ 
(GH) 
GH laø moät phaân töû protein, chöùa 191 axít amin 
trong moät chuoãi ñôn, troïng löôïng phaân töû laø 
22.005. 
GH laøm phaùt trieån haàu heát caùc moâ cuûa cô theå. 
GH laøm taêng kích thöôùc teá baøo, vaø taêng phaân 
baøo, phaùt trieån soá löôïng teá baøo, vaø ñaëc bieät laø 
gaây bieät hoùa moät soá loaïi teá baøo nhö teá baøo 
xöông vaø teá baøo cô 
TAÙC DUÏNG TREÂN CHUYEÅN HOÙA CUÛA GH 
 1. Chuyeån hoùa protein 
 GH laøm taêng toång hôïp protein trong taát caû 
caùc teá baøo cuûa cô theå, theå hieän baèng caùc taùc 
duïng sau ñaây: 
 1.1 Taêng vaän chuyeån axít amin qua maøng 
teá baøo: 
GH tröïc tieáp laøm taêng vaän chuyeån haàu heát caùc 
axít amin qua maøng vaøo trong teá baøo 
Taêng noàng ñoä axít amin trong teá baøo, vaø thuaän 
lôïi cho vieäc toång hôïp protein 
Taêng dòch maõ mRNA ñeå toång hôïp protein do 
ribosome ôû maïng noäi baøo töông coù haït trong 
baøo töông. 
Taêng söï sao cheùp DNA trong nhaân ñeå taïo thaønh 
mRNA. 
Laøm thuùc ñaåy söï toång hôïp protein vaø gaây phaùt 
trieån, neáu ñuû caùc ñieàu kieän nhö: naêng löôïng, 
axít amin, vitamin v.v... 
Giaûm söï dò hoùa protein vaø caùc axít amin teá baøo: 
Do noù huy ñoäng moät löôïng lôùn axít beùo töï do töø 
toå chöùc môõ, ñeå cung caáp cho nhu caàu naêng 
löôïng cuûa cô theå, ñeå tieát kieäm söû duïng protein. 
2. Chuyeån hoùa lipit 
GH laøm taêng huy ñoäng axít beùo töø caùc toå chöùc 
môõ 
Laøm taêng axít beùo töï do trong maùu, vaø taêng söû 
duïng axít beùo cho naêng löôïng. 
Cô theå ñeå daønh ñöôïc protein vaø glucoz, duøng 
cho söï phaùt trieån. 
Taùc duïng sinh ceton cuûa GH: 
Khi GH tieát quaù nhieàu, söï huy ñoäng lipit töø toå 
chöùc môõ trôû neân quaù möùc, moät löôïng lôùn axít 
aceto acetic ñöôïc taïo thaønh do gan, vaø ñöôïc 
giaûi phoùng vaøo dòch cô theå, nhö vaäy gaây tích 
ceton. 
Söï huy ñoäng lipit quaù möùc töø toå chöùc môõ cuõng 
thöôøng gaây ra chöùng gan beùo. 
3. Chuyeån hoùa gluxit 
GH coù 4 taùc duïng chính treân chuyeån hoùa glucoz 
teá baøo laø: 
1. Giaûm söï tieâu duøng glucoz cho naêng löôïng: 
GH taêng huy ñoäng axít beùo cho naêng löôïng taïo 
neân moät löôïng lôùn acetyl – CoA gaây taùc 
duïng ñieàu hoøa ngöôïc (feed back) öùc cheá söï tieâu 
glucoz vaø glycogen. 
2. Taêng söï löu giöõ glycogen trong teá baøo: 
Glucoz vaø glycogen khoâng bò söû duïng cho naêng 
löôïng, neân glucoz vaøo trong teá baøo, vaø truøng 
hôïp thaønh glycogen döï tröõ. 
Vì vaäy, caùc teá baøo nhanh choùng bò baõo hoøa 
glycogen, vaø khoâng theå döï tröõ nhieàu hôn nöõa. 
3. Teá baøo giaûm thu nhaän glucoz vaø taêng noàng ñoä 
glucoz maùu – “Beänh ñaùi thaùo ñöôøng do tuyeán 
yeân”: 
Khi GH ñöôïc tieát nhieàu, ñaàu tieân, caùc teá baøo 
thu nhaän nhieàu glucoz, vaø noàng ñoä glucoz maùu 
giaûm nheï, nhöng taùc duïng naøy chæ keùo daøi töø 30 
phuùt ñeán 1 giôø, vaø roài coù taùc duïng ngöôïc laïi, söï 
chuyeån glucoz vaøo teá baøo giaûm. 
Vì teá baøo ñaõ thu nhaän glucoz quaù möùc vaø ngöøng 
thu nhaän theâm, neân noàng ñoä glucoz maùu thöôøng 
taêng leân tôùi 50 % hay hôn nöõa so vôùi bình 
thöôøng 
Xuaát hieän glucoz trong nöôùc tieåu, goïi laø ñaùi 
thaùo ñöôøng do tuyeán yeân. 
4. Söï baøi tieát insulin taêng: 
GH gaây ra taêng noàng ñoä glucoz maùu, kích thích teá baøo 
beta cuûa ñaûo Langerhans tuyeán tuïy baøi tieát nhieàu 
insulin. 
GH coù taùc duïng kích thích tröïc tieáp treân teá baøo beta. 
Gaây kích thích maïnh söï baøi tieát insulin cuûa tuïy, laøm bò 
kieät queä, taïo ra beänh ñaùi thaùo ñöôøng tuïy thöïc söï. 
Vì vaäy GH ñöôïc coi laø coù taùc duïng sinh ñaùi thaùo 
ñöôøng. 
Hoaït ñoäng cuûa GH caàn coù söï phoái hôïp cuûa 
insulin vaø gluxit, 
Thieáu insulin vaø gluxit, GH seõ khoâng gaây phaùt 
trieån cô theå ñöôïc. 
Insulin vaø gluxit cung caáp naêng löôïng cho 
chuyeån hoùa vaø phaùt trieån, insulin laøm taêng söï 
vaän chuyeån moät soá axít amin vaøo trong teá baøo, 
cuõng nhö taêng vaän chuyeån glucoz vaøo teá baøo. 
3.1.2. Kích thích suïn vaø xöông phaùt trieån 
Taùc duïng hormon phaùt trieån laø taêng phaùt trieån 
xöông: 
(1) Taêng giöõ protein cho teá baøo suïn vaø teá baøo 
sinh xöông, laøm xöông phaùt trieån, 
(2) Taêng möùc sinh saûn cuûa caùc teá baøo 
(3) Chuyeån teá baøo suïn thaønh teá baøo sinh xöông 
Hai cô cheá chính cuûa söï phaùt trieån xöông: 
-Xöông daøi phaùt trieån chieàu daøi ôû suïn ñaàu 
xöông, ñaàu xöông ñöôïc taùch rieâng khoûi thaân 
xöông qua suïn noái. 
Söï phaùt trieån naøy taïo ra suïn môùi, suïn chuyeån 
thaønh xöông môùi, laøm keùo daøi thaân xöông vaø 
ñaåy ñaàu xöông caøng xa ra. 
Ñoàng thôøi, baûn thaân suïn ñaàu xöông cuõng bò söû duïng 
daàn daàn ñeå sau tuoåi tröôûng thaønh, suïn ñaàu xöông 
khoâng daøi theâm ñöôïc nöõa. 
Luùc naøy xaûy ra söï noái thaân xöông vôùi ñaàu xöông vaø 
xöông heát daøi. 
GH kích thích taát caû caùc quaù trình naøy, nhöng moät khi 
ñaàu xöông ñaõ noái vôùi thaân xöông, GH khoâng coù khaû 
naêng laøm xöông daøi theâm ñöôïc nöõa. 
Cô cheá thöù hai laø: 
Caùc teá baøo taïo xöông naèm ôû chung quanh xöông vaø 
naèm ôû moät soá hoá xöông 
Chuùng taïo xöông môùi treân beà maët cuûa xöông cuõ 
Ñoàng thôøi, caùc teá baøo huûy xöông ôû trong xöông huûy ñi 
caùc xöông cuõ. 
Khi möùc ñoä taïo xöông lôùn hôn möùc ñoä huûy xöông, 
chieàu daøy cuûa xöông seõ taêng leân. 
GH kích thích maïnh taïo coát baøo 
Xöông coù theå tieáp tuïc to ra suoát ñôøi, ñaëc bieät laø xöông 
maøng. 
Thí duï: xöông haøm bò kích thích ñeå phaùt trieån, ngay caû 
sau tuoåi tröôûng thaønh, laøm caèm vaø haøm raêng döôùi nhoâ 
ra phía tröôùc. 
Xöông soï coù theå phaùt trieån daøy ra, vaø laøm xöông nhoâ 
ra treân hoá maét. 
GH taùc duïng kích thích gan vaø moät phaàn nhoû caùc toå 
chöùc khaùc taïo ra somatomedin, 
Somatomedin taùc duïng maïnh laøm taêng söï phaùt trieån 
cuûa xöông. 
Coù 4 somatomedin nhưng quan troïng nhaát laø 
somatomedin-C, coøn goïi laø IGF-I, noàng ñoä cuûa noù 
trong huyeát töông coù quan heä maät thieát vôùi möùc baøi 
tieát GH. 
Ngöôøi ta cho raèng taùc duïng cuûa GH chuû yeáu laø thoâng 
qua somatomedin hôn laø taùc duïng tröïc tieáp treân xöông 
vaø caùc toå chöùc ngoaïi bieân khaùc. 
GH noù chòu traùch nhieäm cho söï phaùt trieån cuûa moât soá 
moâ, vaø cô cheá somatomedin khoâng phaûi laø luoân luoân 
caàn thieát. 
GH gaén moät caùch yeáu vôùi caùc protein huyeát töông 
trong maùu, noù ñöôïc giaûi phoùng töø maùu vaøo toå chöùc raát 
nhanh, thôøi gian baùn huûy trong maùu laø döôùi 20 phuùt. 
somatomedin-c gaén chaët vôùi protein mang 
trong maùu, 
Do ñoù somatomedin-C giaûi phoùng raát chaäm töø 
maùu vaøo toå chöùc 
Thôøi gian baùn huûy khoaûng 20 giôø,  seõ keùo daøi 
taùc duïng gaây phaùt trieån. 
3.1.3. Ñieàu hoøa söï baøi tieát GH 
Trong nhieàu naêm ngöôøi ta tin raèng GH ñöôïc baøi 
tieát chæ trong thôøi kyø cô theå phaùt trieån 
Sau tuoåi tröôûng thaønh noù khoâng ñöôïc baøi tieát. 
Thöïc ra sau tuoåi tröôûng thaønh, söï baøi tieát chæ bò 
giaûm ñi, ôû tuoåi giaø söï baøi tieát giaûm 25 % so vôùi 
tröôûng thaønh. 
. 
Söï baøi tieát GH thay ñoåi töøng phuùt vaø taêng leân 
trong nhöõng tröôøng hôïp: 
Nhòn ñoùi, ñaëc bieät laø giaûm traàm troïng protein, 
giaûm ñöôøng huyeát, noàng ñoä axít beùo trong maùu 
giaûm thaáp, taäp luyeän lao ñoäng, bò kích thích, vaø 
chaán thöông. 
Ñaëc bieät noù taêng trong 2 giôø ñaàu sau khi nguû 
say. 
Noàng ñoä GH trong huyeát töông ngöôøi lôùn laø töø 1,6 ñeán 
3ng/mL, ôû treû em vaø tuoåi tröôûng thaønh laø khoaûng 
6ng/mL. 
Khi nhòn ñoùi keùo daøi, döï tröõ protein hay gluxit cuûa cô 
theå bò giaûm, möùc GH taêng leân ñeán 50ng/mL. 
Thieáu protein naëng trong beänh suy dinh döôõng möùc 
baøi tieát GH taêng maïnh 40ng/mL 
Vai troø cuûa vuøng döôùi ñoài: GHRH vaø GHIH 
Vuøng döôùi ñoài tieát ra hai hormon laø GHRH vaø GHIH 
ñeå ñieàu hoøa baøi tieát GH. 
GHRH laøm taêng giaûi phoùng hormon GH cuûa yeân tröôùc 
GHIH öùc cheá söï giaûi phoùng GH 
Tình traïng caûm ñoäng, bò stress, hay chaán thöông, thoâng 
qua vuøng döôùi ñoài, coù theå laøm taêng söï baøi tieát GH 
3.1.4. Caùc baát thöôøng cuûa söï baøi tieát GH 
Caùc baát thöôøng cuûa söï baøi tieát GH bao goàm: 
Söï baøi tieát GH giaûm ñi hay maát haún, goïi laø suy 
tuyeán yeân 
Söï baøi tieát GH quaù möùc, goïi laø cöôøng tuyeán 
yeân. 
3.1.4.1. Suy tuyeán yeân 
Söï giaûm baøi tieát caùc hormon tuyeán yeân tröôùc coù 
theå baåm sinh hay maéc phaûi. 
Söï giaûm baøi tieát GH coù theå xaûy ra trong thôøi 
nieân thieáu, laøm cô theå chaäm phaùt trieån 
Ôû ñöùa treû 10 tuoåi chæ baèng ñöùa 4 – 5 tuoåi, vaø 
cho ñeán naêm 20 tuoåi, kích thöôùc cô theå chæ baèng 
ñöùa treû 7 – 10 tuoåi. 
Ñöùa treû bò suy tuyeán yeân thì khoâng coù tuoåi daäy 
thì 
Khoâng baøi tieát ñuû hormon höôùng sinh duïc, ñeå 
phaùt trieån chöùc naêng sinh duïc ôû tuoåi tröôûng 
thaønh. 
Tuy nhieân ôû moät phaàn ba tröôøng hôïp, chæ suy 
rieâng hormon GH, ngöôøi naøy vaãn coù khaû naêng 
sinh saûn. 
Vieäc ñieàu trò beänh suy tuyeán yeân tröôùc tuoåi tröôûng 
thaønh gaëp nhieàu khoù khaên 
Vì duøng GH ñoäng vaät khoâng coù taùc duïng treân ngöôøi, 
coøn laáy GH ôû ngöôøi thì haàu nhö khoâng theå thöïc hieän 
ñöôïc. 
Tuy nhieân, hieän nay GH ngöôøi coù theå ñöôïc toång hôïp 
baèng vi khuaån Escherichia Coli, do keát quaû cuûa söï aùp 
duïng thaønh coâng kyõ thuaät taùi toå hôïp DNA. 
Vì vaäy, hormon naøy baét ñaàu ñöôïc duøng vôùi soá löôïng 
ñuû ñeå ñieàu trò. 
Ngöôøi suy tuyeán yeân chæ thieáu GH ñôn thuaàn, coù theå 
ñöôïc ñieàu trò khoûi hoaøn toaøn 
GH coøn coù taùc duïng caûi thieän caùc roái loaïn chuyeån hoùa 
khaùc, vì noù coù chöùc naêng chuyeån hoùa khaù roäng. 
Suy tuyeán yeân treân ngöôøi lôùn: 
Thöôøng do hai nguyeân nhaân sau: 
(1) Caùc u cheøn eùp tuyeán yeân, cho ñeán khi teá baøo yeân 
tröôùc hoaøn toaøn hay gaàn hoaøn toaøn bò phaù huûy 
(2) Taéc maïch maùu tuyeán yeân (thrombosisthöôøng xaåy 
ra khi ngöôøi meï bò shock tuaàn hoaøn sau khi sinh con. 
Taùc duïng cuûa suy tuyeán yeân laø: 
Giaûm baøi tieát caùc hormon höôùng sinh duïc, daãn ñeán 
maát chöùc naêng sinh duïc 
Suy giaùp, thieáu hormon giaùp seõ gaây ra beänh phuø nieâm 
dòch, taêng troïng löôïng, vì khoâng huy ñoäng lipit cho 
phaùt trieån; giaûm saûn xuaát hormon glucocorticoit cuûa 
tuyeán voû thöôïng thaän. 
Ngoaïi tröø chöùc naêng sinh duïc baát thöôøng, beänh nhaân 
coù theå ñöôïc ñieàu trò baèng caùch cho caùc hormon tuyeán 
giaùp vaø tuyeán thöôïng thaän. 
3.1.4.2. Cöôøng tuyeán yeân 
- Beänh khoång loà (gigantism) 
Thöôøng do u trong tuyeán yeân teá baøo saûn xuaát GH trôû 
neân hoaït ñoäng quaù möùc 
Laøm cho taát caû caùc moâ cuûa cô theå phaùt trieån nhanh 
Xaûy ra tröôùc tuoåi daäy thì, khi caùc suïn noái ñaàu xöông 
daøi chöa ñoùng laïi, thì cô theå lôùn nhanh veà chieàu cao, 
thaønh ngöôøi khoång loà, coù theå cao treân 2m. 
Ngöôøi khoång loà bò taêng ñöôøng huyeát 10% bò beänh ñaùi 
thaùo ñöôøng. 
Coù theå daãn ñeán suy tuyeán yeân, vì u thöôøng phaùt trieån, 
gaây cheøn eùp, cho ñeán khi tuyeán bò phaù huûy 
Thieáu hormon tuyeán yeân laâu daøicheát ôû tuoåi tröôûng 
thaønh. 
Neáu ñöôïc ñieàu trò baèng phaãu thuaät taùch u ra khoûi 
tuyeán, hay chieáu tia xaï tuyeán, beänh coù theå ñôõ hay 
khoûi. 
-Beänh to ñaàu ngoùn (acromegaly) 
U tuyeán yeân xaåy ra sau tuoåi tröôûng thaønh 
Suïn noái ñaàu xöông daøi ñaõ noái lieàn vôùi thaân xöông 
Ngöôøi khoâng theå phaùt trieån veà chieàu cao ñöôïc 
Nhöng caùc moâ meàm vaãn coù theå phaùt trieån, vaø xöông 
coù theå moïc ra theo chieàu daøy, 
Xöông tay chaân 
Xöông maøng: xöông soï, muõi, traùn, vaø treân hoá maét, 
xöông haøm döôùi, vaø caùc phaàn cuûa coät soáng 
Chuùng phaùt trieån khoâng ngöøng ôû tuoåi tröôûng thaønh. 
Ngöôøi trôû neân dò daïng, caùc ñaàu töï do cuûa xöông phaùt 
trieån quaù möùc 
Haøm döôùi loài ra phía tröôùc, traùn nhoâ ra, do söï phaùt 
trieån quaù möùc cuûa phaàn treân hoá maét 
Muõi to ra gaáp 2 laàn bình thöôøng, chaân to , caùc ngoùn tay 
lôùn gaáp ñoâi. 
Cuoái cuøng nhieàu cô quan toå chöùc meàm nhö löôõi, gan, 
thaän lôùn daàn ra, coät soáng cong thaønh coøng löng.