Giáo trình Bệnh cây đại cương - Vũ Triệu Mân (Phần 1)

c ®iÓm thµnh phÇn cÊu tróc ADN cña 
vi khuÈn, ph©n tÝch trªn c¬ së sinh häc ph©n tö ®Ó x¸c ®Þnh, ph©n lo¹i loµi vi khuÈn. 
Dùa vµo hÖ thèng ph©n lo¹i truyÒn thèng cña Bergey (1939, 1974) vµ Gorlenco 
(1966) cã thÓ nªu tãm t¾t chung vÒ vi khuÈn g©y bÖnh c©y nh− sau : 
Líp Schizomycetes (Eubacteriae) 
Bé Eubacteriales 
Hä 1 :Mycobacteriaceae (Chester 1901): vi khuÈn kh«ng chuyÓn ®éng 
(Corynebacteriaceae). 
1. Lo¹i (Genus) : Corynebacterium (Lehman – Neumann 1896) vi khuÈn Gram 
d−¬ng. 
Loµi (species) : Corynebacterium sepedonicum 
2. Lo¹i Aplanobacterium (Smith, 1905; Tesic, 1956) vi khuÈn Gram ©m. 
Hä 2. Pseudomonadaceae (Wilson, 1917) vi khuÈn chuyÓn ®éng cã l«ng roi ë cùc. 
1. Lo¹i : Pseudomonas (Migula, 1900) : khuÈn l¹c kh«ng mµu (tr¾ng kem). 
Loµi Pseudomonas solanacearum. 
2. Lo¹i Xanthomonas (Dowson, 1939) : khuÈn l¹c mµu vµng. 
Lo¹i Xanthomanas campestris, v.v,... 
Hä 3 : Rhizobiaceae (Conn, 1938) 
1. Lo¹i Rhizobium (Frank, 1899) 
2. Lo¹i agrobacterium (Conn, 1942) : vi khuÈn h¹i c©y g©y u s−ng. 
 Trường ñại học Nông nghiệp 1 – Giáo trình Bệnh cây ñại cương --------------------------------------------------- 97
Loµi agrobacterium tumefaciens. 
Hä 4 : Bacteriaceae (Conn, 1872) : vi khuÈn chuyÓn ®éng, nhiÒu l«ng roi bao quanh 
tÕ bµo, kh«ng sinh bµo tö. 
1. Lo¹i : Erwinia (Winslow, 1920). 
Loµi Erwinia carotovora : khuÈn l¹c kh«ng mµu. 
2. Lo¹i Chromobacterium (Bexgonzini, 1881) : cã mµu 
Hä 5 : Bacillaceae (Fischer, 1895) : vi khuÈn chuyÓn ®éng, sinh bµo tö. 
1. Lo¹i Bacillus (Conn, 1872). 
2. Lo¹i Clostridium (Prasnowski, 1880). 
Trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y, ph©n lo¹i vi khuÈn hiÖn ®¹i nghiªn cøu trªn c¬ së sinh 
häc ph©n tö ph©n tÝch cÊu tróc ADN cña loµi. ADN cña c¸c c¸ thÓ, c¸c isolate cña cïng 
mét loµi ®Òu cã mét code di truyÒn t−¬ng tù nhau nghÜa lµ thµnh phÇn nucleotit gièng 
nhau, hµm l−îng guanin vµ xitozin (G + X) t−¬ng tù nhau. Nh÷ng nghiªn cøu kh¼ng ®Þnh : 
hµm l−îng G.X cña c¸c loµi trong lo¹i Erwinia lµ 50 – 54%; Corynebacterium: 54 - 55%; 
Pseudomonas: 58 - 63%; Xanthomonas: 64 - 69%. 
VIII. TriÖu chøng bÖnh vi khuÈn 
C¸c lo¹i h×nh triÖu chøng bÖnh c©y c¬ b¶n do vi khuÈn g©y ra : 
- VÕt ®èm, ch¸y l¸: hiÖn t−îng ®¸m m« chÕt ho¹i tö cã h×nh d¹ng, mµu s¾c kh¸c 
nhau ë c¸c bé phËn trªn mÆt ®Êt cña c©y nhÊt lµ ë l¸, qu¶ th−êng ®−îc ph©n biÖt gäi b»ng 
c¸c d¹ng ®èm l¸ vµ ch¸y l¸. Tiªu biÓu lµ bÖnh b¹c l¸ lóa (Xanthomonas oryzae), bÖnh ®èm 
säc l¸ lóa (Xanthomonas ozyricola), bÖnh gi¸c ban b«ng, ®èm l¸ d−a chuét, bÖnh ch¸y 
xÐm c©y lª, v.v. 
- HÐo rò: Vi khuÈn x©m nhËp g©y h¹i hÖ thèng m¹ch dÉn rÔ, th©n, cµnh, l¸, nã ph¸ 
huû vµ vÝt t¾c bã m¹ch dÇn trë thµnh mµu n©u, n©u ®en, g©y hÐo rò nhanh chãng mét sè l¸, 
cµnh vÒ sau toµn c©y hÐo rò vµ chÕt. §iÓn h×nh lµ bÖnh hÐo xanh vi khuÈn h¹i c©y hä cµ, hä 
®Ëu,do loµi Ralstonia solanacearum Smith. 
- Thèi háng: TriÖu chøng rÊt phæ biÕn ®Æc tr−ng cho c¸c loµi vi khuÈn Erwinia 
carotovora g©y hiÖn t−îng thèi nhòn cñ khoai t©y, cµ rèt, b¾p c¶i, hµnh t©y,v.v. 
- B¹c mµu: TriÖu chøng thÓ hiÖn ë thêi kú ®Çu cña bÖnh vi khuÈn hoÆc xuÊt hiÖn 
cïng víi triÖu chøng vÕt ®èm ho¹i tö. M« bÖnh ho¸ vµng nh¹t, mÊt diÖp lôc, nh− bÖnh 
vµng l¸ vi khuÈn. 
- BiÕn d¹ng u s−ng: Mét sè Ýt bÖnh vi khuÈn cã triÖu chøng rÊt ®Æc tr−ng t¹o ra c¸c u 
s−ng ë rÔ, ë th©n, cµnh,nh− bÖnh ung th− vi khuÈn h¹i nho vµ c¸c c©y trång kh¸c 
(agrobacterium tumefaciens). 
 Trường ñại học Nông nghiệp 1 – Giáo trình Bệnh cây ñại cương --------------------------------------------------- 98
IX. §Æc ®iÓm x©m nhiÔm vµ truyÒn lan cña vi khuÈn 
1. TÝnh chuyªn ho¸ ký sinh 
TÝnh chuyªn ho¸ ký sinh lµ sù biÓu hiÖn møc ®é thÝch øng chän läc trªn mét ph¹m vi 
ký chñ thÝch hîp ®Ó ký sinh g©y bÖnh cña mét loµi vi khuÈn. C¨n cø vµo tÝnh chuyªn ho¸ 
ký sinh, c¸c lo¹i vi khuÈn h¹i c©y ph©n thµnh hai nhãm chñ yÕu lµ vi khuÈn ®¬n thùc cã 
tÝnh chuyªn ho¸ cao (hÑp) vµ vi khuÈn ®a thùc cã tÝnh chuyªn ho¸ thÊp (réng). 
+ Vi khuÈn ®¬n thùc, chuyªn ho¸ cao (hÑp) : ký sinh g©y bÖnh trªn mét loµi c©y 
trång hoÆc mét vµi loµi c©y trång nhÊt ®Þnh trong mét hä thùc vËt, vÝ dô nh− loµi 
Corynebacterium michiganense (g©y bÖnh hÐo c©y cµ chua), loµi Bacterium stewarti (hÐo 
c©y ng«), loµi erwinia tracheiphila (hÐo bÇu bÝ), loµi Xanthomonas oryzae (b¹c l¸ lóa), 
loµi Xanthomonas malvacearum (gi¸c ban b«ng), 
+ Vi khuÈn ®a thùc, chuyªn ho¸ thÊp (réng) : cã kh¶ n¨ng ký chñ ký sinh, chän läc 
ph¹m vi ký chñ rÊt réng bao gåm nhiÒu loµi c©y trång ë nhiÒu hä thùc vËt kh¸c nhau. §iÓn 
h×nh lµ loµi Ralstonia solanacearum g©y bÖnh hÐo xanh vi khuÈn h¹i c¸c loµi c©y thuéc hä 
cµ, c¸c loµi c©y hä ®Ëu, bÇu bÝ, chuèi,v.v. gåm trªn 200 loµi c©y trång kh¸c nhau thuéc 44 
hä thùc vËt. BÖnh vi khuÈn u s−ng Agrobacterium tumefaciens h¹i trªn 66 loµi c©y thuéc 
39 hä thùc vËt. Loµi erwinia carotovora g©y h¹i trªn nhiÒu loµi c©y, nhiÒu hä kh¸c nhau 
nh− c¶i b¾p, khoai t©y, cµ rèt, hµnh t©y,v.v. 
C¸c loµi vi khuÈn ®¬n thùc cã tÝnh chuyªn ho¸ cao, sèng ë c¸c m« sèng cña c©y hoÆc 
b¶o tån ë tµn d− c©y bÖnh nh−ng kh«ng cã kh¶ n¨ng b¶o tån l©u dµi sèng ë trong ®Êt so 
víi c¸c loµi vi khuÈn ®a thùc. 
Nghiªn cøu tÝnh chuyªn ho¸ cña vi khuÈn lµ mét trong nh÷ng c¬ së khoa häc cña 
viÖc x©y dùng hÖ thèng phßng chèng tæng hîp bÖnh vi khuÈn h¹i c©y trång. 
2. §Æc ®iÓm x©m nhiÔm g©y bÖnh 
Qu¸ tr×nh x©m nhiÔm bao gåm c¸c giai ®o¹n kÕ tiÕp nhau : x©m nhËp l©y nhiÔm – 
giai ®o¹n ñ bÖnh – giai ®o¹n ph¸t triÓn bÖnh. 
 * Giai ®o¹n x©m nhËp l©y nhiÔm ban ®Çu ®−îc thùc hiÖn khi cã sù tiÕp xóc cña vi 
khuÈn víi bÒ mÆt bé phËn c©y trång, ®Ó x©m nhËp ®−îc vµo bªn trong m« c©y th«ng qua c¸c 
con ®−êng kh¸c nhau. Tuú theo loµi vi khuÈn mµ kh¶ n¨ng x©m nhËp vµo m« cã kh¸c nhau. 
Vi khuÈn x©m nhËp vµo c©y hoµn toµn mang tÝnh thô ®éng bëi nã kh«ng cã kh¶ n¨ng x©m 
nhËp trùc tiÕp ®Ó chäc thñng vµo m« tÕ bµo hoÆc xuyªn qua biÓu b×, bÒ mÆt l¸ c©y cßn 
nguyªn vÑn. 
- Vi khuÈn x©m nhËp qua vÕt th−¬ng c¬ giíi : ®©y lµ c¸ch x©m nhËp thô ®éng qua vÕt 
th−¬ng c¬ giíi do giã m−a, c«n trïng, gia sóc hoÆc do ho¹t ®éng cña con ng−êi trong ch¨m 
sãc, vun síi, c¾t tØa l¸, th©n cµnh,...g©y ra mét c¸ch rÊt ngÉu nhiªn, nhÑ nhµng nh−ng l¹i cã t¸c 
dông më ®−êng cho vi khuÈn dÔ dµng x©m nhËp, l©y nhiÔm vµo m« kh«ng cßn nguyªn vÑn. 
Ph−¬ng ph¸p x©m nhËp l©y nhiÔm qua vÕt th−¬ng c¬ giíi lµ rÊt phæ biÕn ®èi víi nhiÒu loµi vi 
 Trường ñại học Nông nghiệp 1 – Giáo trình Bệnh cây ñại cương --------------------------------------------------- 99
khuÈn. Tiªu biÓu lµ c¸c loµi vi khuÈn Erwinia carotovora (thèi cñ khoai t©y, hµnh t©y, v.v.); 
Corynebacterium michiganense (g©y hÐo cµ chua); Pseudomonas tabaci (®èm ch¸y l¸ thuèc 
l¸),... 
- Vi khuÈn x©m nhËp qua c¸c lç hë tù nhiªn nh− lç khÝ khæng, thuû khæng, c¸c m¾t 
cñ chåi non, vá th©n,v.v. Lç khÝ khæng trªn l¸ lµ con ®−êng x©m nhiÔm t−¬ng ®èi chñ 
®éng, phæ biÕn cña nhiÒu loµi vi khuÈn g©y ®èm l¸, h¹i nhu m« nh− loµi Xanthomonas 
malvacearum (g©y bÖnh gi¸c ban b«ng); Xanthomonas vesicatoria (g©y bÖnh ®èm ®en vi 
khuÈn cµ chua),v.v. 
- Vi khuÈn x©m nhËp trùc tiÕp vµo c¸c m« c¬ quan kh«ng cã cutin b¶o vÖ nh− l«ng 
rÔ, l«ng hót,... 
Mét sè loµi vi khuÈn cã thÓ x©m nhËp vµo m« c©y b»ng mét hoÆc hai trong c¸c con 
®−êng x©m nhËp nãi trªn. VÝ dô loµi Xanthomonas citri g©y bÖnh loÐt c©y cã mói cã thÓ 
x©m nhËp qua khÝ khæng vµ qua vÕt th−¬ng c¬ giíi do giã m−a, hoÆc do s©u vÏ bïa ®ôc l¸ 
t¹o ra. 
* Thêi kú tiÒm dôc cña bÖnh lµ giai ®o¹n kÕ tiÕp cña qu¸ tr×nh x©m nhËp l©y bÖnh, 
nã thay ®æi tuú theo gièng c©y ký chñ vµ c¸c yÕu tè ngo¹i c¶nh, nhÊt lµ yÕu tè nhiÖt ®é vµ 
tÝnh ®éc, tÝnh g©y bÖnh cña c¸c chñng vi khuÈn. Nãi chung trong ph¹m vi nhiÖt ®é cho 
phÐp nÕu trong ®iÒu kiÖn nhiÖt ®é cµng cao th× thêi kú tiÒm dôc cµng rót ng¾n, bÖnh ph¸t 
triÖu chøng cµng nhanh h¬n. VÝ dô: bÖnh gi¸c ban h¹i b«ng do vi khuÈn Xanthomonas 
malvacearum ë nhiÖt ®é thÝch hîp 25 – 300C, thêi kú tiÒm dôc tõ 4 – 5 ngµy, nh−ng ë 
nhiÖt ®é qu¸ cao > 350C hoÆc qu¸ thÊp < 200C th× thêi kú tiÒm dôc kÐo dµi tíi 6 – 14 ngµy. 
* Giai ®o¹n ph¸t triÓn bÖnh lµ giai ®o¹n tiÕp theo cña thêi kú tiÒm dôc, tõ khi triÖu 
chøng bÖnh xuÊt hiÖn, bÖnh tiÕp tôc ph¸t triÓn g©y h¹i c©y cho ®Õn khi kÕt thóc. 
3. §Æc ®iÓm truyÒn lan cña vi khuÈn 
Trong thêi kú c©y trång sinh tr−ëng ph¸t triÓn trªn ®ång ruéng, bÖnh vi khuÈn cã thÓ 
truyÒn lan tõ c©y nµy sang c©y kh¸c, tõ vïng cã æ bÖnh ®Õn c¸c vïng xung quanh b»ng 
nhiÒu con ®−êng kh¸c nhau : 
- TruyÒn lan nhê giã, kh«ng khÝ : luång kh«ng khÝ cuèn theo vi khuÈn, c¸c m¶nh vôn 
m« bÖnh cã thÓ truyÒn bÖnh ®i xa tõ chç nµy sang chç kh¸c. Tuy nhiªn b»ng c¸ch truyÒn 
lan nµy bÖnh vi khuÈn chØ truyÒn lan víi kho¶ng c¸ch hÑp, nhÊt lµ khi kh«ng khÝ kh«, vi 
khuÈn kh«ng sèng ®−îc l©u. 
- TruyÒn lan nhê n−íc : vi khuÈn dÔ dµng truyÒn lan nhê n−íc t−íi, n−íc m−a, nhÊt 
lµ trong ®iÒu kiÖn m−a, giã, b?o. M−a giã cßn lµm s©y s¸t t¹o ra c¸c vÕt th−¬ng nhÑ rÊt 
thÝch hîp cho vi khuÈn x©m nhËp. N−íc t−íi còng cã thÓ ®−a vi khuÈn ë ®Êt, ë c©y lan 
truyÒn ®i xa víi mét kho¶ng c¸ch réng lín. Nhê cã n−íc mµ c¸c tµn d− m« bÖnh ®−îc vËn 
chuyÓn ®i xa ®Ó l©y nhiÔm bÖnh. 
- TruyÒn lan nhê c«n trïng vµ c¸c ®éng vËt kh¸c : c¸c loµi ong, c«n trïng miÖng nhai 
 Trường ñại học Nông nghiệp 1 – Giáo trình Bệnh cây ñại cương --------------------------------------------------- 100
®Òu cã thÓ mang vi khuÈn truyÒn ®i xa theo ph−¬ng ph¸p c¬ giíi. Mét sè loµi c«n trïng 
miÖng chÝch hót cã thÓ lÊy vi khuÈn ë c©y bÖnh, chøa trong ruét ®Ó truyÒn bÖnh. Mét sè 
tuyÕn trïng trong ®Êt, èc sªn, chim, nhÖn còng cã thÓ truyÒn lan bÖnh vi khÈn trong tù 
nhiªn. 
- TruyÒn lan qua ho¹t ®éng cña con ng−êi : vi khuÈn cã thÓ l©y lan qua dông cô vµ 
qua c¸c ho¹t ®éng cña con ng−êi trong qu¸ tr×nh ch¨m sãc, vun síi, tØa c©y, bÊm cµnh, 
ng¾t ngän hoÆc vËn chuyÓn h¹t gièng, c©y gièng nhÔm bÖnh ®i c¸c vïng trång trät kh¸c 
nhau. 
Sù truyÒn lan bÖnh, sù ph¸t sinh ph¸t triÓn cña bÖnh ë mét n¬i nµo ®ã cã liªn quan 
chÆt chÏ víi sù tån t¹i vµ tÝch luü cña nguån bÖnh s½n cã. 
X. Nguån bÖnh vi khuÈn 
Nguån bÖnh lµ nh÷ng vÞ trÝ, bé phËn mµ ë ®ã vi khuÈn b¶o tån l©u dµi ®Ó ph¸t t¸n l©y 
nhiÔm bÖnh cho c©y trong vô trång, trong n¨m. 
Trong thùc tiÔn s¶n xuÊt n«ng nghiÖp, nguån bÖnh ®Çu tiªn cña vi khuÈn b¶o tån tõ 
vô nµy sang vô kh¸c, n¨m nµy sang n¨m kh¸c ®Òu tån t¹i l−u tr÷ l©u dµi ë tµn d− c©y bÖnh, 
ë h¹t gièng, cñ gièng, ë ®Êt trång, ë cá d¹i,v.v. 
- H¹t gièng, c©y gièng, cñ gièng : lµ nguån bÖnh quan träng cña nhiÒu lo¹i bÖnh vi 
khuÈn h¹i c©y. §©y lµ nguån bÖnh ®Çu tiªn. Vi khuÈn b¶o tån, tiÒm Èn ë bªn trong hoÆc 
trªn bÒ mÆt h¹t gièng, tõ ®ã truyÒn lan bÖnh ®i c¸c n¬i. VÝ dô loµi vi khuÈn Pseudomonas 
phaseolicola tån t¹i ë vá h¹t, ë bªn trong h¹t, ë ph«i h¹t cña h¹t ®Ëu t−¬ng,v.v. H¹t gièng 
bÞ nhiÔm vi khuÈn lµ do trong thêi kú sinh tr−ëng cña c©y bÞ bÖnh, vi khuÈn di chuyÓn theo 
bã m¹ch dÉn x©m nhËp vµo h¹t (Xanthomonas malvacearum : bÖnh gi¸c ban b«ng; 
Pseudomonas tabaci : bÖnh ®èm l¸ vi khuÈn h¹i thuèc l¸,v.v.). 
- Tµn d− c©y bÖnh lµ nguån dù tr÷ vi khuÈn rÊt quan träng. Vi khuÈn tån t¹i l©u dµi 
bªn trong tµn d− m« bÖnh r¬i rông, sãt l¹i trªn ®ång ruéng sau thu ho¹ch cho ®Õn khi tµn 
d− bÞ thèi môc, gi¶i phãng vi khuÈn ra ngoµi míi dÔ dµng bÞ chÕt trong ®Êt do sù t¸c ®éng 
cña c¸c vi sinh vËt ®èi kh¸ng, c¸c khuÈn thùc thÓ (bacteriophage),v.v. 
- Mét sè loµi vi khuÈn cßn cã kh¶ n¨ng c− tró qua ®«ng, b¶o tån, tiÒm sinh ë trong rÔ 
c©y trång vµ c©y d¹i ë trong ®Êt. VÝ dô nh− loµi Pseudomonas tabaci (bÖnh ®èm l¸ vi 
khuÈn h¹i thuèc l¸), Xanthomonas oryzae (bÖnh b¹c l¸ lóa), Ralstonia solanacearum Smith 
(bÖnh hÐo xanh vi khuÈn cµ chua, khoai t©y, thuèc l¸,v.v.). 
- NhiÒu loµi cá d¹i trªn ®ång ruéng cã mÆt quanh n¨m trªn ®ång ruéng còng cã thÓ 
lµ ký chñ cña mét sè bÖnh vi khuÈn. B¶n th©n nh÷ng loµi cá d¹i nµy th−êng xuyªn nhiÔm 
vi khuÈn ®? trë thµnh nguån b¶o tån l−u tr÷ bÖnh trong tù nhiªn trong thêi kú cã mÆt hoÆc 
kh«ng cã mÆt cña c©y trång. 
 Trường ñại học Nông nghiệp 1 – Giáo trình Bệnh cây ñại cương --------------------------------------------------- 101
XI. ChÈn ®o¸n bÖnh vi khuÈn 
ChÈn ®o¸n bÖnh nh»m x¸c ®Þnh ®óng nguyªn nh©n g©y bÖnh, gi¸m ®Þnh loµi vi 
khuÈn g©y bÖnh, trªn c¬ së ®ã chän lùa c¸c biÖn ph¸p phßng chèng bÖnh cã hiÖu qu¶ 
nh»m b¶o vÖ c©y trång. 
C¸c ph−¬ng ph¸p th«ng dông ®Ó chÈn ®o¸n bÖnh vi khuÈn : 
- Dùa vµo triÖu chøng ®Æc tr−ng bªn ngoµi 
- Ph−¬ng ph¸p vi sinh : ph¸t hiÖn vµ nghiªn cøu c¸c ®Æc ®iÓm riªng vÒ h×nh th¸i 
khuÈn l¹c vµ tÕ bµo vi khuÈn, nhuém vi khuÈn trong m« bÖnh, ph©n lËp nu«i cÊy vi khuÈn, 
l©y bÖnh nh©n t¹o, v.v. 
- Ph−¬ng ph¸p sinh ho¸, sinh lÝ. 
- Ph−¬ng ph¸p chÈn ®o¸n huyÕt thanh. 
- Ph−¬ng ph¸p chÈn ®o¸n b»ng khuÈn thùc thÓ (bacteriphage). 
- Ph−¬ng ph¸p ELISA vµ PCR (ph¶n øng chuçi Polymeraza). 
1. Ph−¬ng ph¸p chÈn ®o¸n dùa vµo triÖu chøng bÖnh 
Mét sè loµi vi khuÈn hoÆc mét nhãm vi khuÈn h¹i c©y cã thÓ g©y ra nh÷ng lo¹i triÖu 
chøng bÖnh ®Æc tr−ng (nh− triÖu chøng bÖnh vi khuÈn b¹c l¸ lóa, bÖnh loÐt c©y cã mói, 
bÖnh ®èm l¸ thuèc l¸, v.v). Tuy nhiªn dùa vµo triÖu chøng bÖnh chØ cã thÓ x¸c ®Þnh chÈn 
®o¸n ®óng bÖnh trong mét sè tr−êng hîp. NhiÒu khi trªn mét loµi c©y, nhiÒu loµi vi khuÈn 
kh¸c nhau vµ nhiÒu lo¹i vi sinh vËt g©y bÖnh kh¸c nhau cã thÓ t¹o ra c¸c triÖu chøng t−¬ng 
tù gièng nhau rÊt khã ph©n biÖt (nh− c¸c lo¹i bÖnh hÐo rò, bÖnh thèi háng c©y, cñ, qu¶, 
v.v). V× vËy ph¶i tiÕn hµnh kh¶o s¸t chi tiÕt thªm b»ng c¸c ph−¬ng ph¸p chÈn ®o¸n kh¸c 
trong nh÷ng tr−êng hîp cÇn thiÕt, khi ®ã chÈn ®o¸n theo triÖu chøng bÖnh chØ lµ b−íc s¬ 
kh¶o ban ®Çu. 
2. Ph−¬ng ph¸p vi sinh 
§Ó x¸c ®Þnh bÖnh do vi khuÈn g©y ra, ®iÒu cÇn thiÕt ph¶i kh¼ng ®Þnh sù cã mÆt cña vi 
khuÈn trong m« bÖnh, ph©n lËp tõ m« bÖnh ®Ó nu«i cÊy vi khuÈn thuÇn khiÕt, sau ®ã l©y 
bÖnh nh©n t¹o ®Ó x¸c ®Þnh tÝnh g©y bÖnh cña chóng trªn c©y ký chñ theo nguyªn t¾c Koch. 
TiÕp tôc nghiªn cøu x¸c ®Þnh râ ®Æc tÝnh h×nh th¸i, sinh tr−ëng khuÈn l¹c vµ ph¶n 
øng sinh ho¸ ®Ó cã c¬ së ph©n lo¹i, gi¸m ®Þnh loµi vi khuÈn khi cÇn thiÕt. 
C¸c chØ tiªu h×nh d¹ng, kÝch th−íc cña tÕ bµo vi khuÈn ®−îc quan s¸t ®o ®Õm b»ng 
ph−¬ng ph¸p hiÓn vi, ph−¬ng ph¸p nhuém tÕ bµo vi khuÈn hoÆc m« bÖnh theo Gram, 
ph−¬ng ph¸p nhuém l«ng roi b»ng ho¸ chÊt hoÆc b»ng kÝnh hiÓn vi ®iÖn tö. 
C¸c ®Æc ®iÓm khuÈn l¹c cña vi khuÈn trªn m«i tr−êng nu«i cÊy (Agar) cÇn ®−îc x¸c 
®Þnh râ vÒ h×nh d¹ng, mµu s¾c khuÈn l¹c, r×a khuÈn l¹c (mµu tr¾ng kem : Pseudomonas sp; 
mµu tr¾ng x¸m : Erwinia sp; mµu vµng : Xanthomonas sp., v.v.). Tuy nhiªn mét sè ®Æc 
 Trường ñại học Nông nghiệp 1 – Giáo trình Bệnh cây ñại cương --------------------------------------------------- 102
®iÓm khuÈn l¹c nãi trªn cã thÓ thay ®æi mét phÇn phô thuéc vµo c¬ chÊt cña m«i tr−êng 
nu«i cÊy vµ m«i tr−êng ®Æc hiÖu cña loµi vi khuÈn, v.v. 
3. Ph−¬ng ph¸p sinh ho¸ 
Mét sè chØ tiªu cÇn thiÕt ®Ó gi¸m ®Þnh loµi vi khuÈn cÇn chÈn ®o¸n ph¶i ®−îc kh¶o 
s¸t nghiªn cøu b»ng ph−¬ng ph¸p thö c¸c ph¶n øng sinh ho¸ riªng biÖt. C¸c lo¹i vi khuÈn 
kh¸c nhau ph©n biÖt vÒ nhu cÇu, kh¶ n¨ng sö dông c¸c chÊt dinh d−ìng vµ vÒ kiÓu trao ®æi 
chÊt. 
+ C¸c lo¹i vi khuÈn ph©n biÖt kh¸c nhau cã hay kh«ng cã kh¶ n¨ng ph©n gi¶i, sö 
dông mét sè gluxit, hîp chÊt chøa cacbon, hîp chÊt h÷u c¬ trong qu¸ tr×nh trao ®æi n¨ng 
l−îng. §Ó chÈn ®o¸n, ng−êi ta th−êng dïng c¸c nguån cacbon lµ : monosaccarit, 
disaccarit, polysaccarit, r−îu vµ glucoside,... 
+ Ph¶n øng khö nitrat 
+ Kh¶ n¨ng ph©n gi¶i, sö dông c¸c nguån ®¹m (protein, peptit) 
+ Mét sè ph¶n øng kh¸c 
4. Ph−¬ng ph¸p huyÕt thanh 
§©y lµ ph−¬ng ph¸p chÈn ®o¸n nhanh bÖnh vi khuÈn ®−îc øng dông trong bÖnh c©y 
nhÊt lµ trong viÖc kiÓm tra, chän läc gièng, vËt liÖu lµm gièng s¹ch bÖnh vµ trong kiÓm dÞch 
thùc vËt. 
Ph−¬ng ph¸p huyÕt thanh chÈn ®o¸n vi khuÈn dùa trªn c¬ së ph¶n øng cã tÝnh ®Æc 
hiÖu cao gi÷a kh¸ng nguyªn vµ kh¸ng thÓ t−¬ng tù. 
§Ó gi¸m ®Þnh vi khuÈn g©y bÖnh b»ng ph−¬ng ph¸p huyÕt thanh cÇn ph¶i ®iÒu chÕ 
s½n tõng lo¹i kh¸ng huyÕt thanh ®Æc hiÖu víi tõng loµi vi khuÈn riªng biÖt A, B, C,...Qu¸ 
tr×nh ®ã cã thÓ kh¸i qu¸t theo s¬ ®å sau : 
 KNA => §éng vËt m¸u nãng (thá nhµ) => KTA 
 KNB => §éng vËt m¸u nãng (thá nhµ) => KTB 
 KTA + KNA => { KTA + KNA } => ph¶n øng d−¬ng. 
 KTA + KTB => ph¶n øng ©m 
 Ghi chó : KNA lµ kh¸ng nguyªn vi khuÈn A. 
 KNB lµ kh¸ng nguyªn vi khuÈn B. 
 KTA lµ kh¸ng thÓ A (kh¸ng huyÕt thanh vi khuÈn A). 
 KTB lµ kh¸ng thÓ B (kh¸ng huyÕt thanh vi khuÈn B). 
 Trường ñại học Nông nghiệp 1 – Giáo trình Bệnh cây ñại cương --------------------------------------------------- 103
XII. Phßng trõ tæng hîp bÖnh vi khuÈn 
1. Nguyªn t¾c ®Ó x©y dùng biÖn ph¸p phßng trõ bÖnh do vi khuÈn 
Trong viÖc tæ chøc vµ tiÕn hµnh biÖn ph¸p phßng trõ bÖnh do vi khuÈn g©y ra cÇn chó 
ý r»ng vi khuÈn g©y bÖnh rÊt kh¸c nhau vÒ møc ®é ký sinh. 
Mét nhãm kh¸ lín gåm c¸c loµi vi khuÈn c¨n b¶n lµ b¸n ho¹i sinh vµ chØ g©y bÖnh 
cho c©y trong nh÷ng tr−êng hîp nhÊt ®Þnh. Vi khuÈn nµy chØ x©m nhËp vµ g©y bÖnh cho 
c©y trong tr−êng hîp c©y v× mét lý do nµo ®ã mµ bÞ suy yÕu nh− ch¨m sãc kÐm, thiÕu 
ph©n, thiÕu n−íc, thêi tiÕt kh«ng thuËn lîi,v.v...NhiÖm vô chñ yÕu ®Ó phßng trõ víi nhãm 
vi khuÈn g©y bÖnh c©y nµy lµ lo¹i trõ c¸c ®iÒu kiÖn gióp cho bÖnh x©m nhËp vµ ph¸t triÓn, 
®ång thêi t¨ng c−êng ch¨m sãc cho c©y ®Ó t¨ng tÝnh chèng bÖnh cña c©y. 
Mét sè lín loµi vi khuÈn g©y bÖnh lµ nh÷ng loµi ký sinh thùc sù, chóng chØ cã thÓ 
sèng trªn c©y hoÆc trªn tµn d− c©y mµ th«i. Trong tr−êng hîp nµy c¸c biÖn ph¸p kü thuËt 
canh t¸c kh«ng dÔ dµng ng¨n c¶n sù ph¸t sinh vµ ph¸t triÓn cña bÖnh, nh−ng ë mét møc ®é 
nhÊt ®Þnh cã thÓ lµm cho bÖnh ph¸t triÓn kÐm ®i vµ lµm gi¶m nhÑ t¸c h¹i cña bÖnh. §Ó tæ 
chøc tèt viÖc phßng trõ vi khuÈn g©y bÖnh thuéc nhãm nµy cÇn n¾m ®−îc quy luËt ph¸t 
triÓn cña chóng trong tù nhiªn. Mçi lo¹i vi khuÈn trong tù nhiªn cã nh÷ng ®Æc ®iÓm ph¸t 
triÓn riªng, th−êng lµ rÊt phøc t¹p. Muèn n¾m ®−îc nh÷ng ®Æc ®iÓm nµy cÇn nghiªn cøu 
t×m hiÓu ®Æc tÝnh sinh vËt häc cña vi khuÈn trong mèi t−¬ng quan cña chóng víi ®iÒu kiÖn 
m«i tr−êng xung quanh. §Æc ®iÓm ph¸t triÓn cña vi khuÈn g©y bÖnh cã thÓ thay ®æi phô 
thuéc vµo ®iÒu kiÖn ngo¹i c¶nh vµ c¸c ®iÒu kiÖn kü thuËt canh t¸c,v.v. 
2. Mét sè biÖn ph¸p chñ yÕu th−êng ®−îc ¸p dông ®Ó phßng trõ bÖnh do vi khuÈn 
g©y ra 
- Thùc hiÖn vÖ sinh thùc vËt, lo¹i bá mÇm bÖnh l−u tr÷ ë tµn d− c©y bÖnh sau thu 
ho¹ch. 
- Lu©n canh víi c¸c lo¹i c©y trång kh«ng ph¶i lµ ký chñ, kÕt hîp víi tiªu diÖt cá d¹i, 
tµn d− c©y bÖnh ®Ó t¹o ®iÒu kiÖn c¸ch li vµ h¹n chÕ sù l©y lan, tÝch luü nguån bÖnh trong 
®Êt. 
- Ch¨m sãc tèt, bãn ph©n c©n ®èi hîp lý, tr¸nh bãn ®¬n thuÇn qu¸ nhiÒu ®¹m v« c¬. 
T¨ng c−êng sö dông ph©n h÷u c¬, ph©n chuång ®? ñ hoai môc. 
- Chän läc vµ sö dông gièng chèng chÞu bÖnh vi khuÈn cã n¨ng suÊt cao trong c¸c 
vïng vµ c¸c vô dÔ nhiÔm bÖnh nÆng. BiÖn ph¸p sö dông gièng chèng chÞu bÖnh thay thÕ 
c¸c gièng c¶m nhiÔm bÖnh lµ biÖn ph¸p chñ yÕu cã ý nghÜa kinh tÕ vµ hiÖu qu¶ phßng 
chèng bÖnh vi khuÈn. 
- Sö dông h¹t gièng, cñ gièng, vËt liÖu lµm gièng s¹ch bÖnh : b»ng c¸ch lÊy gièng tõ 
c¸c c©y kh«ng nhiÔm bÖnh, nh©n gièng b»ng ph−¬ng ph¸p nu«i cÊy m« ph©n sinh (khoai 
t©y s¹ch Erwinia carotovora pv. atroseptica); xö lý h¹t gièng b»ng n−íc nãng (500C trong 
 Trường ñại học Nông nghiệp 1 – Giáo trình Bệnh cây ñại cương --------------------------------------------------- 104
20 phót chèng Xanthomonas campestris, v.v...) hoÆc xö lý b»ng dung dÞch formol 1 : 90, 
hoÆc xö lý b»ng mét sè thuèc kh¸ng sinh nh− Phytobacteriomycin, Streptomycin ®Ó phßng 
chèng vi khuÈn h¹i d−a chuuét, ®Ëu ®ç,v.v... 
- Phßng trõ c¸c lo¹i c«n trïng m«i giíi truyÒn bÖnh hoÆc g©y vÕt th−¬ng t¹o ®iÒu 
kiÖn thuËn lîi cho vi khuÈn l©y nhiÔm (c¸c lo¹i rÖp, s©u vÏ bïa h¹i cam quÝt,...). 
- BiÖn ph¸p sinh häc, sö dông chÕ phÈm sinh häc phßng chèng bÖnh vi khuÈn, t¹o 
®iÒu kiÖn thuËn lîi cho c¸c vi sinh vËt ®èi kh¸ng (Pseudomonas fluorescens, Bacillus 
subtilis, Bacillus polymyxa,... ho¹t ®éng tiªu diÖt vµ øc chÕ sù ph¸t triÓn cña vi khuÈn h¹i 
c©y.