Bài giảng Cây rau - Chương 8: Họ bầu bí

20.09.2010
1
HỌ BẦU BÍ
(CUCURBITACEAE)
• NGUỒN GỐC VÀ PHÂN LOẠI
• GIÁ TRỊ DINH DƯỠNG VÀ KINH TẾ
• ĐẶC ĐIỂM THỰC VẬT HỌC
• YÊU CẦU ĐIỀU KIỆN NGOẠI CẢNH
• CHỌN GIỐNG TRỒNG
• KỸ THUẬT BÓN PHÂN
• KỸ THUẬT TƯỚI NƯỚC
• PHÒNG TRỪ SÂU BỆNH HẠI
• THU HOẠCH
• KỸ THUẬT NHÂN GIỐNG
HỌ BẦU BÍ (CUCURBITACEAE)
Dưa thơm vỏ thô (Musk melon) 
Cucumis melo
Mướp đắng (bitter gourd) 
Momordica charantia
Mướp (luffa)
Luffa cylindrica
Bầu (bottle gourd)
Lagenaria siceraria
Mướp rắn (ridge gourd)
Luffa acutanguta
20.09.2010
2
Bí đỏ (Pumpkin)
Cucurbita pepo L.
Một số dạng quả bí đỏ
Hoa đực bí đỏ
Một số dạng quả bí Bí ngồi (Zucchini)
Cucurbita maxima Duchesne var. maxima
Quả bí ngồi (Zucchini) Dưa hấu (Watermelon)
Citrullus lanatus (Thunb.) Matsum.
20.09.2010
3
Dưa chuột (Cucumber)
Cucumis sativus L. Theo Teachenko (1976)
• Chi Cucumis có 3 loại
– Dưa chuột thường
– Dưa chuột lưỡng tính
– Dưa chuột hoang dại
Nguồn gốc
• Vùng rừng nhiệt đới ẩm thuộc phía 
Tây Ấn Độ
Giới thiệu chung
• FAO (1993) trên thế giới
– Diện tích 1.178.000ha
– Sản lượng 1.832.968 tấn
• Năng suất 15,5 tấn/ha
• VN giống Yên Mỹ:15-20 tấn/ha
• Dưa chuột bao tử F1 Hà Lan: 10-15 
tấn/ha
• F1 Nhật Bản: 50-60 tấn/ha
Giá trị sử dụng
• Ăn tươi salad, xào, cắt lát
• Muối chua, đóng hộp
Đặc điểm thực vật học - Hoa
• Hoa dưa chuột đơn tính, hoa đực 
và hoa cái cùng cây, thụ phấn nhờ 
côn trùng
• Hoa có 4 - 5 lá đài, 4- 5 cánh và là 
cánh hợp, màu vàng
• Có thể ra thành chùm hay đơn
• Hoa cái bầu thượng, có 3 - 4 noãn, 
núm nhuỵ phân nhánh hoặc hợp
20.09.2010
4
Đặc điểm thực vật học - Hoa
• Hoa cái xuất hiện ít và muộn hơn hoa 
đực
• Cũng có loại ra hoa lưỡng tính hay 
chỉ có hoa đực hoặc cái nhưng hiếm
• Hoa cái thường xuất hiện trên nách 
lá thứ 3-5 trên thân chính
• Nhiệt độ thấp (18 - 200C), ánh sáng 
ngày ngắn (10-11h), nồng độ khí 
trong không khí thích hợp dinh 
dưỡng đầy đủ, có lợi cho ra hoa cái.
Sự thay đổi giới tính hoa 
dưa chuột
• Môi trường
• Lượng auxin, GA, ethylen và ABA nội 
sinh
• Bón nhiều đạm ra nhiều hoa đực và 
giảm năng suất
• Xử lý bằng cách tăng nồng độ CO2
kích thích hoa cái ra sớm và nhiều
• Xử lý GA3 làm tăng số đực, ứng dụng 
trong sản xuất lạt lai
Tăng số hoa cái phun
• MH (Malêíc hyđrazit) ở mức 50-100pp
• GA3: 5-10ppm
• Ethephon (Ethrel): 150 - 250pp
• Dibutyl phthalate 0,1%
• Dipotassium phthalate: 0,2-0,5%
• Tạo hoa đực duy trì dòng ra toàn hoa cái 
phun
• GA3: 1500-2000ppm và AgNO3: 300-400ppm
• Thời điểm phun: 2 lá thật là khi phân hoá giới 
tính
(Nguồn: Tropical hoticaulture volume 2, NXB Naya 
prokash, Ấn Độ, trang 112)
Quả và hạt
• Loại quả mọng, quả từ non - chín 
thương phẩm có màu xanh, xanh 
trắng hoặc xanh vàng
• Giống chín muộn thường quả to, dài 
(có quả ~1kg, ~1m)
• Giống chín sớm có quả dài 9 - 12cm 
và nặng 100 - 150g
• Dưa chuột bao tử thường thu hoạch 
quả khi dài 3 - 6cm.
Quả và hạt
• Nhiệt độ thuận lợi cho quả chín là 
200C
• Sau khi nở hoa 6 - 8 ngày quả đã có 
thể thu hoạch.
• Khi chín sinh lí, quả có màu vàng, 
xanh vàng, vỏ cứng và có khi hơi nứt. 
• P1000 = 20 - 30g, số hạt/quả từ 150 -
500 hạt
• Bảo quản tốt có thể để được 3 - 4 năm
Yêu cầu điều kiện
ngoại cảnh
20.09.2010
5
Yêu cầu về nhiệt độ
• Nhiệt độ nảy mầm: > 130C
• Nhiệt độ thích hợp cho sinh trưởng, 
phát triển là 25 ± 70C.
• Nhiệt độ 400C cây ngừng 
sinh trưởng và có thể chết
• Vùng ôn đới phải sản xuất dưa chuột 
trong nhà kính
• Nhiệt độ >300C ra hoa cái muộn, tăng 
cường sinh trưởng thân lá
Yêu cầu về ánh sáng
• Ưa ngày ngắn, 10 - 12h/ ngày 
 ra 
hoa, kết quả sớm và sản lượng cao 
• Chiếu sáng ngày dài, cường độ ánh 
sáng yếu hoa cái ra muộn, dễ rụng 

 năng suất giảm
Yêu cầu về nước
• Độ ẩm đất: 85 - 90%
• Độ ẩm không khí 60 - 65%
• Dưa chuột chịu hạn kém
• Thời kỳ khủng hoảng nước từ khi ra 
hoa đến quả phát triển to
• Nếu thiếu nước ở giai đoạn quả lớn, 
quả còi cọc, dị hình, đắng
Yêu cầu về đất và dinh dưỡng
• Dưa chuột là cây kén đất, yêu cầu đất thịt 
nhẹ và cát pha, pH = 6 - 6,5
• Năng suất 30 T/ha, yêu cầu 1 lượng NPK là 
170kg (51N + 41P + 78K).
• Dưa chuột không chịu được nồng độ phân 
bón cao nhưng lại phản ứng nhanh với dinh 
dưỡng 
 nên bón thúc nhiều lần cho dưa 
chuột
• Phân bón gốc Cl- không thích hợp cho dưa 
chuột
• N: 90-120kg/ha, P: 60-90kg/ha; K: 100-
120kg/ha, phân chuồng 20-25 (40) tấn/ha
Thời vụ trồng
• Vụ đông: gieo cuối T9-10, thu hoạch T11-12 

 ăn tươi và đóng hộp
• Vụ xuân: gieo T1-2, thu hoạch T4-5 
 quả 
thương phẩm và nhân giống
• Vụ xuân gieo sớm nên nhiệt độ thấp cây khó 
nảy mầm --> gieo trong bầu, khi 1 lá thật đem 
trồng
• Nếu gieo muộn nhiệt độ cao, thời kỳ cây cho 
thu hoạch ngắn, cây chóng tàn, quả già, 
năng suất giảm
• Các giống có TGST 65-70 ngày đến 110 ngày
Làm đất
• Do rễ phát triển kém nên làm đất gieo 
hạt cần chu đáo hơn các cây trong họ 
khác
• Lên mặt luống rộng 65 - 80cm
• Cao 20 - 30cm
• Rãnh rộng 30 - 35cm
• Trồng 2 hàng
• Thường để mỗi hốc 1 cây
20.09.2010
6
Xử lý hạt trước khi gieo
• Hạt trước khi gieo nên phơi lại trong 
nắng nhẹ khoảng 3h
• Ngâm trong nước ấm 40 - 500C trong 2 
- 4h để hạt hút đủ ẩm
• Vụ xuân nhiệt độ thấp cần thúc mầm 
cho hạt dưa bằng cách xử lý nước 
nóng và ủ ở nhiệt độ 25 - 300C khoảng 
1-2 ngày, rễ mầm nhu ra đem gieo
Khoảng cách trồng
• Giống chín sớm: 50-60cm x 15-20cm/1cây
hay 50 60cm x 30-40cm/2 cây
• Giống chín muộn và trung bình:
70-80cm x 30-35cm/1cây
• Lượng hạt gieo: 80-100g/sào
và 2,2-2,8kg/ha
• Phương pháp gieo: gieo thẳng theo gieo hốc 
hoặc hàng
• Mỗi hốc gieo 1-3 hạt sau đó tuỳ mật độ để 1-
2 cây, lấp đất dày 1-2cm
Chăm sóc - Xới và vun
• 2-3 lần kết hợp với bón thúc
• Lần 1: khi cây có 1 - 2 lá thật, xới phá 
váng, vun nhẹ
• Lần 2: trước khi làm giàn (khi cây có 5 
- 6 lá thật) xới kỹ, vun cao và kết hợp 
bón thúc.
• Lần 3: bắt đầu xuất hiện nụ hoa, xới 
nhẹ, vụn cao (nếu cần)
Bón phân
Bón lót: phân chuồng + P + 1/4N + 1/3K
Bón thúc
• Lần 1: 1/4N, nồng độ phân loãng: 0,5% (2 lá 
thật)
• Lần 2: 1/4N + 1/3K (có quả), N.độ: 1-1,5%
• Lần 3: 1/4N + 1/3K (sau lần thu hoạch 2)
(có thể chia làm nhiều lần bón sau thu hái)
Tưới nước
• Khi gieo độ ẩm 70 - 80%
• Khi có lá thật: 80 - 85%
• Khi có quả: 85 - 90% (5-7 ngày tưới 1 
lần)
Làm giàn
• Cây có tua cuốn đầu tiên (5 - 6 lá thật)
• Giàn cao 2m trở lên
• Làm giàn hình chữ A (tre, nứa)
• Lưới mắt to (nhà lưới)
• Dây buộc (nhà lưới)
20.09.2010
7
Tạo hình cho dưa chuột
• Giống TGST trung bình và muộn
• Để 1 thân chính, hoặc 1 thân chính 
1 thân phụ (cành cấp 1)
• 1 thân chính và 2 thân phụ 
• Nhánh cấp 2 chỉ nên để 2 - 3 lá và 1 
hoa cái và sau đó ngắt ngọn cấp 2
• Do ra nhiều hoa cái trên thân chính 
nên hiện nay thường chỉ giữ 1 thân 
chính
Sâu bệnh hại dưa chuột
Quả dị hình (Deformed fruit)
• Thụ phấn 
kém
• Thời tiết bất 
thuận
• Dinh dưỡng 
không cân 
đối
• Thả ong
• Tưới nước
• Phân tích 
đất
Thiếu dinh dưỡng
(Fertilizer deficiency)
• Thiếu 
Mn
• Phân 
tích đất
• Bón 
phân 
chứa 
Mn
Hại do thuốc trừ cỏ
(Herbicide injury)
• Chọn đúng loại thuốc trừ cỏ
• Chú ý thuốc trừ cỏ cho cây trồng trước
• Ghi lại dữ liệu (thời gian phun, nồng độ, loại 
thuốc...)
Đốm lá (Angular Leafspot)
Pseudomonas lachrymans
• Vi khuẩn lây truyền 
qua hạt
• Phát triển mạnh ở 
thời tiết nóng ẩm
• Xử lý hạt
• Vệ sinh đồng 
ruộng
• Không làm việc khi 
ruộng ướt sương
• Phun thuốc trừ vi 
khuẩn
20.09.2010
8
Thán thư (Anthracnose)
Colletotrichum lagenarium
• Nấm lây 
truyền qua 
hạt
• Hại nặng 
về cuối vụ
• Xử lý hạt
• Giống 
kháng 
bệnh
• Phun 
thuốc trừ 
nấm
Héo xanh VK (Bacterial Wilt)
Erwinia tracheiphila
• Hại nhiều trên 
dưa chuột và 
dưa thơm
• Lây truyền 
qua bọ cánh 
cứng
• Trừ bọ cánh 
cứng
• Phun thuốc 
trừ vi khuẩn
Héo xanh VK (Bacterial Wilt)
Erwinia tracheiphila
Thối quả dưa chuột (Belly Rot)
Rhizoctonia solani
• Nấm lây nhiễm từ 
đất
• Chăm sóc cây tốt
• Trừ nấm ở đất 
trước khi có quả
• Bảo quản lạnh quả 
thu hoạch
• Thông gió tốt
• Rửa bằng nước tẩy 
chứa Clo
Sương mai giả (Downy Mildew)
Pseudoperonospora cubensis
• Nấm lan 
truyền trong 
không khí
• Giống dưa 
chuột kháng 
bệnh
• Phun thuốc 
trừ nấm
Sương mai giả (downy mildew) 
Pseudoperonospora cubensis
20.09.2010
9
Sương mai giả (downy mildew) 
Pseudoperonospora cubensis
Virus CMV (cucumber mosaic virus)
• Chăm sóc cây 
tốt
• Giống kháng 
bệnh
• Che phủ luống 
bằng nilon phản 
xạ AS
• Trừ côn trung 
trung gian 
truyền virus
Virus CMV (cucumber mosaic virus) Virus đốm vòng đu đủ
(Papaya ringspot virus)
Chảy gôm (Gummy Stem) 
Mycosphaerella citrullina và Phoma exiqua
• Biểu hiện 
cây bị bệnh 
trên lá
• Nấm lây 
truyền qua 
hạt và đất
• Xử lý hạt
• Vệ sinh 
đồng ruộng
• Phun trừ 
bệnh sớm
Phấn trắng (Powdery Mildew)
Erysiphe cichoracearum và 
Sphaerotheca fulginea
• Bệnh lan truyền 
trong không khí
• Bệnh phát triển 
mạnh trong điều 
kiện khô
• Giống chống bệnh
• Phun thuốc trừ 
nấm
• Nấm dễ kháng 
thuốc --> đổi 
thuốc
20.09.2010
10
Tuyến trùng (Root-Knot)
Meloidogyne spp.
• Bệnh xuất hiện nhiều ở 
đất thành phần cơ giới 
nhẹ: cát
• Xác định loại tuyến 
trùng và
• Xử lý đất bằng thuốc 
trừ tuyến trùng sau khi 
thu hoạch
Ghẻ (Scab)
Cladosporium cucumerinum
• Nấm lây qua hạt
• Cần đêm mát và ẩm
• Giống kháng
• Phun thuốc
Đốm hình khiên (Target Spot)
Corynespora cassiicola
• Nấm lan 
truyền trong 
không khí
• Hại nặng 
trong nhà 
lưới hơn là 
ngoài đồng
• Vệ sinh, tiêu 
huỷ tàn dư
• Phun thuốc 
trừ nấm khi 
phát hiện
Mọc bông? (Cottony Leak)
Pythium spp.
• Nấm lây nhiễm từ 
đất
• Chăm sóc cây tốt
• Trừ nấm ở đất và lá 
trước khi có quả
• Bảo quản lạnh quả 
thu hoạch
• Thông gió tốt
• Rửa bằng nước tẩy 
chứa Clo
Một số loại thuốc trừ bệnh
Bệnh hại Maneb Bravo Benlate Ridomil
Đốm lá2 - - - -
Thán thư ++ + + -
Héo VK2,4 - - - -
Thối quả - + - -
Mọc bông - - - ++
Chết rạp5 - - - +
Sương mai + + - ++
Chảy gôm ++ + + -
Phấn trắng - + ++3 -
- không tác dụng + tác dụng TB ++ tác dụng tốt
Sâu đo (Cabbage looper)
Trichoplusia ni
• Hại khi cây 
nhỏ làm 
hạn chế 
sinh trưởng
• Xác định 
mật độ 
bằng bẫy, 
điều tra 
đồng ruộng
• Phun thuốc 
trừ khi sâu 
non
20.09.2010
11
Rệp (Aphid)
Aphis gossypii ...
Bọ dưa (cucumber beetle)
• Hai nghiêm 
trọng khi 
cây còn 
nhỏ
• Hại nặng 
vào đầu 
mùa xuân
• Trung gian 
truyền 
bệnh vi 
khuẩn gây 
bệnh héo
Giòi đục thân (maggot) 
Delia platura
• Hại cây mới 
mọc
• Phun thuốc 
trừ sâu
• Gieo lại
Giòi đục lá (leafminer)
Liriomyza spp.
• Hại nghiêm 
trọng khi cây 
còn nhỏ
• Phun trừ sớm
Bọ trĩ (thrips)
Sericothrips variabilis
• Gây ra các đốm 
trắng trên lá, 
giảm sức sống 
cây
• Hại nghiêm 
trọng khi cây 
nhỏ
• Thời tiết mát và 
ẩm
• Phun thuốc trừ
Bọ rùa (chấm và sọc)
Diabrotica undecimpunctata howardi và 
Acalymma vittatum
• Là 
vector 
truyền 
bệnh 
vi 
khuẩn 
héo
• Bẫy
• Phun 
thuốc
20.09.2010
12
Bọ xít (bug) - nasa tristis
• Làm cây khô và chuyển màu đen
• Phun thuốc ở giai đoạn bọ xít non
Nhện đỏ 2 chấm
Tetranychus urticae
• Nhện trích 
hút làm lá 
vàng và sinh 
trưởng kém
• Phát triển 
mạnh khi 
thời tiết 
nóng, khô
• Nhìn thấy 
mạng nhện
• Phát hiện và 
trừ kịp thời
Wireworm
Conoderus vespertinus và C. falli
• Hại cây khi 
còn nhỏ
• Chăm sóc cây 
tốt
• Dùng thuốc 
trừ sâu trong 
đát
Một số loại thuốc trừ sâu
Dịch hại Guthion B.T Diazinon Sevin
Rệp - - ++ -
Bọ dưa + - - ++
Sâu keo + - - ++
Giòi đục lá - - ++ -
Sâu đo + ++ - +
Nhện - - - -
S.đục quả2 - - - ++
Giòi đục thân - - ++ -
Bọ xít - - ++ +
- không tác dụng + tác dụng TB ++ tác dụng tốt
Thu hoạch quả ăn tươi
• Dựa vào màu sắc quả
– Màu xanh đậm chuyển sang xanh trắng
– Hoặc xanh vàng, bề mặt quả căng
• Dựa vào thời gian sinh trưởng
– Giống chín sớm 35-40 ngày
– Giống chín muộn là 50-60 ngày sau gieo
• Đường kính quả 2,5-5cm
• Dưa chuột bao tử
– Đường kính quả 1-1,5cm
– Chiều dài 4-6cm
– Nên thu hoạch hàng ngày
Thu hoạch quả làm giống
• Để sản xuất hạt giống cần cách ly 
1000-1500m
• Quả chín sinh lí hoàn toàn
• Hạt quả thường phát triển chậm hơn 
so với vỏ và thịt quả
• Khi quả có màu nâu xẫm, cuống và quả 
héo thì hạt mới chín sinh lý đầy đủ
• Cần phải chọn cây, quả mang đặc 
trưng của giống, không bị sâu bệnh
20.09.2010
13
Thu hoạch quả làm giống
• Không dùng quả ra đợt đầu và cuối 
vụ làm giống
• Quả thu về ủ 1 ngày để hạt tách ra 
dễ dàng
• Hạt được rửa sạch và phơi trong 
nắng nhẹ hoặc sấy
• Độ ẩm hạt <13%
• Năng suất hạt 400-700kg/ha
20.09.2010
14
20.09.2010
15